“Indženjer” koji je urbanizovao Beograd

Da li ste nekada čuli za ime Franc Janke?

Možda bi pomogla manja sugestija: bio je sa teritorije današnje Slovačke i radio je u Beogradu u prvoj polovini 19. veka.

Ukoliko Vam ovo ime zvuči baš nepoznato, nemojte se čuditi i sebi prebacivati. Reč je o istorijskoj ličnosti koja je, iz raznih razloga, gotovo potpuno potisnuta iz beogradskih spoznaja o samima sebi, i jednom od onih ljudi koji su Beogradu dali oblik u kakvom danas živimo.

Franc Janke u beogradsku istoriju stupa 1834. godine, kada na poziv tadašnjeg srpskog premijera Cvetka Rajevića, predsednika vlade u vreme vladavine Kneza Miloša Obrenovića, dolazi da pomogne u preoblikovanju Beograda iz zaostale osmanlijske pogranične karaule u biser Kneževine Srbije, grad koji je želeo da što pre postane nalik evropskim gradovima.

Janke se od prvog dana bavi sa dve stvari: urbanizacijom i projektovanjem zdanja.

Najveći doprinos dao je sa nacrtom budućeg izgleda tadašnje periferije ka kojoj se Beograd sve više širio, prostora koji danas poznajemo kao Zapadni Vračar, između sadašnjih ulica Kneza Miloša i Bulevar oslobođenja.

Pravilno provučene ulice ovog dela grada koje se seku pod pravim uglovima bile su iskorak za tadašnji grad. Jer tadašnje ulice, sokaci, ustvari, a posebno na periferiji, pratile su pešačke staze između imanja, i to tako da čak veliki deo današnjih Neimara, Čubure, Dušanovca ima uličnu mrežu po tom obrascu, još iz 19. veka.

Na iskazanu želju Kneza Miloša da ima dobru vezu između svog dvorskog kompleksa u Topčideru i važnih zgrada u današnjem centru, Janke je prosekao veliku ulicu koja je odmah trebalo da dobije reprezentativni značaj. Bila je to kasnija ulica Miloša Velikog, ili Kneza Miloša, kako je danas nazivamo.

Sa njene leve strane kada se ide ka Topčideru, Janke je na padinama vračarskog brda prosekao pravilan koordinatni sistem ulica, upravo kako će to na dorćolskoj padini uraditi i Emilijan Josimović, danas najpoznatiji urbanista iz beogradske istorije.

Predvideo je i Nemanjinu ulicu, kao dugu koordinatnu osu, a prostor između isparcelisao pravilnim „kockama“ koje će zatim, u narednim decenijama, popuniti zdanja od kojih neka imaju izuzetnu važnost za razvoj građanskog Beograda

Janke pravi i „Plan za regulaciju Terazija, prostor oko Batal-džamije i Tašmajdana“ 1842. godine. Njegovih pet urbanističkih planova je preostalo do danas i čuvaju se u Arhivu Srbije. Smatra se da je plan za Terazije bio deo prvog srpskog urbanističkog plana kojim je predviđeno zasnivanje nove varoši, sa državnim centrima u Savamali i na Zapadnom Vračaru.

Među sačuvanim planovima Franca Jankea su i „Regulacija novih ulica oko Saborne crkve“ iz 1841. godine“, kao i „Regulacija puta za Кasarnu“ gde je predstavljen deo od sadašnjeg Zelenog venca do Velike pivare na dnu Balkanske.

U to vreme je na mestu aktuelne pijace Zeleni venac bila velika baruština koja se prelazila čamcem. Probijanjem ulice trebalo je spojiti ulicu Kneza Miloša i Zeleni venac.

Deo ulice je već bio izveden ali je ostatak vijugao, izbegavajući postojeću baru, da bi konačlno izbio u sadašnju Prizrensku ulicu. Nova ulica koju je Janke prosekao planski, i koju su naselili bogati Srbi trgovci i zanatlije, dobila je ime Abadžijska ulica. U novije vreme znamo je kao Кraljice Natalije (bivša Narodnog fronta).

Jedna od Jankeovih vizija za ovaj deo nije ostvarena, jer je bilo nemoguće izbeći jarugu i baruštinu. Кasnije je bara nasuta i na tom prostoru je započela izgradnja Narodnog pozorišta, od koje se ubrzo odustalo zbog ogromne količine podzemnih voda na ovom terenu.

Kada je reč o zgradama koje je projektovao Franc Janke, tu je najpre nekadašnja „Zgrada Realke“ u Uzun Mirkovoj ulici, danas Pedagoški muzej. Izgrađena je 1837. godine i predstavlja prvu stambenu zgradu srpskog Beograda sazidanu na osnovu tadašnjih evropskih pravila arhitekture. Zgradu je podigao isti onaj Cvetko Rajović koji je Jankea i doveo u Beograd kao svoju kuću za život.

Franc Janke je u našem gradu projektovao još jednu poznatu zgradu – Đumrukanu u Кarađorđevoj ulici koja je porušena tokom Drugog svetskog rata. Iako mu se kasnije pripisalo i projektovanje same Saborne crkve, još uvek nema pouzdanog dokaza da je to njegovo delo.

Đumrukana je bila izuzetno važna zgrada u arhitektonskoj istoriji Beograda. Gradio je Hadži Nikola Živković, prvi neimar Miloševog doba: u njoj su Jovan Hadžić i Vasa Lazarević napisali prvi Građanski zakonik za Кneževinu Srbiju.

Tu je 1841. organizovan i „Teatar na Đumruku“, prvo javno pozorište u Кneževini. Kasnije je pod njenim krovom radio konzulat Austrougarske sa svojom poštom. Srušena je 1944. godine u jednom od američkih bombardovanja kada su gađani obližnja železnička stanica i železnički mostovi.

Uprkos svemu važnom i presudnom što je učinio za razvoj Beograda posle vekova tavorenja, Franc Janke u gradu koji je utemeljio do danas nije dobio ulicu niti svoj spomenik.