Kada je jednom prilikom bio u poseti Beogradu, pažnju čuvenog ruskog pisca Dimitrija Sergejeviča Mereškovskog privuklo je zdanje u centru grada, tačnije, natpis iznad ulaza na kome je pisalo: Miša Anastasijević svome otečestvu.
Diveći se veličini i nameni zadužbine pisac je prokomentarisao jedan detalj, koji se ticao imena zadužbinara. Naime, pronicljivom Rusu je zasmetalo to što je ime darodavca bilo zabeleženo isuviše intimno i da bi, umesto Miša, na zdanju trebalo da stoji puno ime jednog od najvećih srpskih zadužbinara.
Istini za volju, ni u jednom dostupnom dokumentu, izvoru ili povelji, nije zapisano drugačije pa danas verovatno i nema nikoga ko zna kako se on uistinu zvao.
Ono što je sigurno jeste da je Kapetan Miša Anastasijević, u periodu od gotovo pola veka, bio jedan od najbogatijih ljudi na Balkanu. U jednom razdoblju, kao trgovac solju, posedovao je imovinu skoro osam puta veću od tadašnjeg državnog budžeta Srbije, a svojevremeno je čak i svrgnutom knezu Milošu pozajmio izvesnu sumu, kada je ovaj odlazio sa prestola 1839. godine.
Njegova trgovačka flota brojala je 74 broda, a poslovno carstvo kojim je raspolagao, sredinom XIX veka zapošljavalo je oko 10.000 ljudi, te je s pravom zaslužio nadimak – „Dunavski Rotšild“.
Životna priča ovog znamenitog i sposobnog čoveka odvijala se doslovno u skladu sa čuvenom maksimom „od trnja do zvezda“, ali se krug sreće posle nekog vremena ipak okrenuo u suprotnu stranu te je, nakon smrti Kapetana Miše, njegovo bogatstvo ubrzo isparilo u rukama gramzivih naslednika, dok je njegova ćerka Sara, koja je svojevremeno važila za jednu od najpoželjnijih evropskih udavača, nakon smrti sahranjena na sirotinjskom groblju u Parizu.
Rođen oko 1803. godine u Poreču (današnji Donji Milanovac na Dunavu), kao sin sitnog trgovca Anastasa i majke Ruže, koja umire na porođaju, početak životnog puta malog Miše ni po čemu nije obećavao ništa veliko. Nakon ženine smrti, Anastas se ponovo ženi udovicom bez dece Miljom, koja će u daljem životu Miše Anastasijevića, dostojno zameniti njegovu majku.
Baš kao i njegov savremenik Ilija Milosavljević Kolarac, i kapetan Miša sa slomom Prvog srpskog ustanka sa maćehom Miljom beži preko Dunava, a po stabilizaciji odnosa u Srbiji oboje se vraćaju u Poreč, gde Miša sa nepunih jedanaest godina dobija i svoj prvi posao, kao seoski učitelj, sa platom od osam groša mesečno.
Nakon ovog posla, budući kapetan radi još i kao trgovački pomoćnik, saraor i tegljač dereglija u đerdapskoj klisuri, kao i pisar kod jednog age na obližnjem ostrvu Ada kale.
Tokom 1817. knez Miloš Obrenović dolazi u Poreč i na mesto načelnika imenuje Joksu Milosavljevića, za nahijskog pisara postavlja Stefana Stefanovića – Tenku, još jednog znamenitog žitelja Poreča i organizatora kasnije Tenkine bune, dok Miša Anastasijević biva predložen za đumrugdžiju, odnosno carinika na Dobrovačkoj skeli.
Ovo zanimanje je predstavljalo jedno od najprestižnijih u to vreme, budući da je, pored dobre zarade, nudilo i mogućnost dodira sa najviđenijim i najbogatijim ljudima toga vremena i stvaranje trgovačkih kontakata. Budući kapetan i zadužbinar na ovom mestu ostaje sve do 1822. godine a napušta ga sa ušteđevinom od oko 300 groša.
Nakon što se ustalio na poslovnom planu, Miša Anastasijević se ženi 1825. godine Hristinom, ćerkom popa Ilije Uroševića iz Brzaske. Zahvaljujući bratu svoje žene, Simi Uroševiću, koji je bio jedan od pisara kneza Miloša, kapetan Miša dolazi u kontakt sa najmoćnijim trgovcem i prvim čovekom u Srbiji tog vremena, što će označiti i njegov nagli uspon na poslovnom planu.
Sretenjskim Ustavom iz 1835. godine, ograničena je vlast Miloša Obrenovića a samim tim i njegov monopol na trgovinu. Kao jedan od najbogatijih trgovaca svog vremena i zahvaljujući svom poznavanju prilika na Dunavu, kapetan Miša na upražnjeno mesto uspostavlja svoj monopol, koji će ga u narednih tridesetak godina načiniti najvećim trgovcem solju na Balkanu.
Tadašnji knez Srbije, Aleksandar Karađorđević, inače Karađorđev mlađi sin, bio je rođeni stric princa Đorđa Karađorđevića, koji je bio oženjen Mišinom najmlađom ćerkom, Sarom.
Izgledalo je da se pored uvek aktuelne međudinastičke borbe između Karađorđevića i Obrenovića, otvora prostor i za jedan unutardinastički sukob. Zbacivanje kneza Aleksandra Karađorđevića sa vlasti i postavljanje na presto Đorđa, definitivno bi predstavljalo krunu dotadašnjeg uspona kapetana Miše, koji bi načinili njegovu najmlađu ćerku kneginjom.
Upravo u tu svrhu tokom 1857. godine, on na Velikoj pijaci (današnji Studentski trg) počinje zidanje zgrade po projektu češkog arhitekte Jana Nevole, namenjene za kneževski dvor njegove ćerke i zeta.
Ipak, i posle godina agitacije i ogromnih potrošenih sredstava (samo za gradnju palate potrošeno je preko 100.000 ondašnjih dukata, a sam Anastasijević je jednom prilikom izjavio da su ga pokušaji da ćerku i zeta dovede na presto Srbije, koštali gotovo isto koliko i gradnja samog zdanja) Kapetan Miša gubi bitku od svog nekadašnjeg dobrotvora i konkurenta Miloša Obrenovića, koji se 1858. godine vraća na presto Srbije.
Februara 1863. godine Anastasijević šalje pismo tadašnjem ministru prosvete, Kosti Cukiću, kojim ga obaveštava da novopodignuto zdanje ostavlja na pokon „svome otečestvu“, naročito naglašavajući i njegovu buduću svrhu – „Za prosvetne potrebe“. Sam knez Mihailo se zahvalio darodavcu pismom i početkom marta, iste godine, obišao zdanje. Na samom početku u zdanju su se nalazile Gimnazija, Velika škola, Narodna biblioteka, Muzej i Ministarstvo prosvete.
Bez muškog naslednika koji bi nastavio posao, kapetan Miša u narednih nekoliko godina likvidira sve poslove sa solju, koji i definitivno prestaju 1866. godine i, od tog trenutka njegov jedini prihod zasniva se na renti od spahiluka, koje je imao širom Rumunije i Moldavije.
Od tog trenutka pa sve do kraja života, on vreme provodi prvenstveno u putovanjima po Evropi, organizujući pritom balove i nastavljajući da živi u skladu sa dotadašnjom reputacijom.
Na Svetog Savu, 27. januara 1885. godine u Bukureštu, u svojoj kući u Ulici Doamna br. 6, završio se životni put čoveka koji je kao bosonogi dečak-učitelj i tegljač đerdapskih dereglija, dospeo do najbogatijeg Srbina, trgovca i zadužbinara. Sahranjen je u svojoj zadužbinskoj crkvi, a njegovo savršeno očuvano, balsamovano telo, i dalje počiva u kripti zadužbinske crkve u Kležanima.
Sudbina ili slučaj su hteli da najmlađa ćerka kapetana Miše, Sara, njegova mezimica i nesuđena kneginja Srbije, bude žrtva jedne velike prevare.
Naime, naš ugledni novinar i hroničar starog Beograda Milan Jovanović Stojmirović, u svom delu „Siluete starog Beograda“, navodi da je jedan njen štićenik našeg porekla, koga je ona protežirala prethodnih dvadeset godina i pomogla mu da uđe u parisko društvo, kao izvršilac testamenta Sare Karađorđević, za nju kupio grobno mesto na prestižnom pariskom groblju Per-Lašez da bi, nekoliko dana nakon sahrane, tu istu grobnicu prodao, ovlastivši pritom grobljansku upravu da pokojnicu bace u „opštu raku“.
Ipak, uprkos svemu, najverniji svedok o životu ovog znamenitog Srbina jeste upravo njegova zadužbina, oličena u zgradi Rektorata beogradskog Univerziteta, popularnom Kapetan-Mišinom zdanju koje i danas, vek i po nakon izgradnje predstavlja jedan od najsvetlijih primera zadužbinarstva.
Iako građena za potrebe kneževskog dvora, palata Miše Anastasijevića je vremenom postala dvor obrazovanja, na kome su generacije visokoškolaca birale svoj put u svet, poučeni primerom znamenitog darodavca da put do zvezda ne zavisi od početka, već od namere, rada i čvrste volje.
Autor: Mladen Milosavljević, pisac i etnolog
Beogradske priče – Ljudi, ulice, trotoari, prolazi, sudbine…
