Život ljubitelja pisane reči u Beogradu, s kraja XIX i prve polovine XX veka, ne može se zamisliti bez nekoliko knjižara koje su opravdano smatrane stecištima ondašnjeg kulturnog života.
Prva među njima bila je svakako knjižara Gligorija Vozarevića, prvog izdavača i prodavca knjiga u obnovljenoj Srbiji, o kome smo već pisali u jednom od prošlih tekstova.
Znatno kasnije kultni status stiču i one u vlasništvu Svetislava B. Cvijanovića, Gece Kona, kao i Anatolija Ivanovića, o kojima će tek biti reči u narednim tekstovima.
Ipak, jedna i danas zauzima posebno mesto u pamćenju Beograda, naročito stanovnika negdašnje Varoš kapije.
Dnevni list Politika u četvrtak, 18. maja 1939. godine objavljuje članak, naslovljen kao „Nestajanje starog Beograda“, u kome su opisani poslednji dani čuvene Valožićeve knjižare.
“Kao neka usamljena i napuštena kapela u kojoj je odavno prestalo služenje, broji poslednje dane nekada čuvena knjižara Valožića. Kroz nekoliko dana radnici će lopatama i budacima da sravne sa zemljom ovu zgradicu na Varoš kapiji, u kojoj je život nekada bio bujan“.
Novinar je, nekoliko dana pre rušenja zgrade u kojoj se nalazila knjižara, dakle maja 1939. godine, naveo neke od artikala koje je zatekao u polici sa antikvitetima.
Tu su bila prva izdanja Dositejeve Etike, štampane 1803. u Veneciji, i prva knjiga Vidakovićevog Ljubomira u Jelisijumu iz 1814, inače delo za koje je Vuk Karadžić napisao prvu kritiku kod nas, i to ni malo afirmativnu.
U ponudi su bile i cedulje sa porukama, ispisane i potpisane od strane Milana Đ. Milićevića, Đure Jakšića, Milovana Glišića, a njihova cena kretala se između deset i dvadeset ondašnjih dinara koliko je, otprilike, u to vreme koštala kafa sa rakijom u hotelu Moskva.
Valožići su, baš kao i Vozarović pre njih, decenijama predstavljali drago i rado viđeno ime, a njihov izdavački potpis je vremenom prerastao u svojevrsni statusni simbol.
Međuratni hroničar starog Beograda, Milan Jovanović Stojmirović, u delu „Siluete starog Beograda“ navodi kako su naši stari pisci, od Dositeja preko Milovana Vidakovića, sami štampali svoje knjige i slali ih po vašarima radi dalje prodaje.
Iako je u Beogradu bilo knjižara još u XVIII veku, one su se prvenstveno bavile prodajom, ne i izdavanjem knjiga čime su se, najčešće, bavili sami pisci.
Rodonačelnik porodičnog knjiškog esnafa, Velimir Valožić, rođen je 1814. godine na istoku Češke, u gradiću Litomišlu, kao Lorenc Valauh. Nakon završenih studija medicine u Beču, u potrazi za poslom 1849. godine dolazi u Srbiju (legenda kaže da je mladi Čeh u Srbiju došao po savetu vračare, a u potrazi za nekakvom retkom travkom kojom je trebalo da leči bolesna pluća).
Prvi posao u Srbiji mu je bio u knjižari Miloša Popovića, koja se nalazila u Gospodskoj (današnjoj Brankovoj ulici). Vlasnik i osnivač, Popović, ujedno je bio i urednik Srbskih novina, prvih novina pokrenutih u Kneževini Srbiji 1834. godine.
U ovoj knjižari su po prvi put, decembra 1851. godine u ponudu uvrštene knjige za decu, a tu je prvi put u tadašnjem Beogradu započeo i otkup starih knjiga, kao prvi antikvarijat.
Upravo zbog uredničkih i izdavačkih poslova oko novina, Popović 1853. godine odustaje od daljeg vođenja knjižare, u kojoj ga zamenjuje dotadašnji pomoćnik.
Februara 1854. godine Valauh se ženi Persidom Lazarević iz Pančeva, prelazi u srpsko podanstvo i pravoslavnu veru, uzevši tom prilikom i novo ime – Velimir Valožić.
Njegova se knjižara, kao i one u kojima su radili Vozarević i Popović, nalazila u blizini Saborne crkve, u delu grada koji su odvajkada naseljavali Srbi, na mestu gde se Pop Lukina ulica naslanja na Kosančićev venac.
Na mestu negdašnje Valožićeve knjižare, danas je ugostiteljski objekat sa spomen tablom, na kojoj piše da se na tom mestu od 1854. do 1939. godine nalazila knjižara Velimira Valožića.
Za razliku od Vozarevića, koji je vodio računa o kvalitetu hartije i finoći izdanja, i nije se ustručavao većih izdavačkih izazova poput sabranih dela Dositeja Obradovića (prva sabrana dela domaćeg pisca u istoriji našeg izdavaštva), Valožić je najvećim delom izdavao brošure, kalendare, geografske karte, razglednice i udžbenike.
Naročitu zanimljivost predstavlja i činjenica da upravo pod njegovom izdavačkom palicom počinje masovnija prodaja senzacionalističkog štiva.
Knjižara Velimira Valožića 1865. godine pokreće biblioteku Zabavnik sa naslovima poput: „Kin-Fo – njegovo stradanje i lutanje po Kini“, Žila Verna iz 1880. godine, „Žene koje ubijaju i žene koje glasaju“, Aleksandra Dime Sina iz 1881. godine itd.
Popularnosti ovih i njima sličnih naslova naročito su doprinosile veličanstvene ilustracije još jednog Čeha po rođenju, a Srbina po opredeljenju – Vladislava Titelbaha. Popularne knjige su svoj vrhunac doživele upravo zahvaljujući sjajnim Titelbahovim ilustracijama.
Nakon 1887. godine i smrti ovog znamenitog kulturnog delatnika, njegovu aktivnost preuzima stariji sin, Miloš (1854-1909) koji započinje saradnju sa privatnim štamparijama, za razliku od oca koji je poslovao samo sa državnom.
Na mnogim fotografijama starog Beograda, između zgrade Kapetan Mišinog zdanja i negdašnjeg hotela Imperijal, na mestu koje danas zauzima plato ispred Filozofskog fakulteta, može se videti jedna mala, ruševna zgrada.
Neko vreme je poslovala kao antikvarnica i papirnica knjižare Valožićevih naslednika, ali je 1906. godine, uprkos protivljenjima Miloša Valožića – i ona srušena kao ruglo.
Autor: Mladen Milosavljević,
pisac i etnolog
Beogradske priče – Ljudi, ulice, trotoari, prolazi, sudbine…
