Bivša zgrada beogradske železničke stanice i buduće zdanje Istorijskog muzeja Srbije, duže od veka predstavljala je prvo mesto susreta sa Beogradom za mnoge.
Građena od 1882 do 1885. godine na pustom prostoru uz Savu zvanom Bara Venecija zbog čestih poplava, ova impozantna građevina je svojom pojavom, veličinom i funkcijom bila svojevrstan presedan za tadašnji grad.
Njen arhitekta je bio Dragutin Dragiša Milutinović, sin proslavljenog pesnika Sime Milutinovića – Sarajlije o kome danas svedoči i ulica u Beogradu nazvana po njegovom književnom pseudonimu – Čubra Čojković.
Upravo sa ovim detaljem našu priču pomeramo sa zgrade železničke stanice na jednog od rodonačelnika pisane reči u Srbiji i čoveka koji je svoju strast prema izdavaštvu i knjižarstvu spojio u jedno. Reč je, naravno, o Gligoriju Vozaroviću.
Jer, pomenuti Sima Milutinović Sarajlija je nakon smrti 1847. godine sahranjen upravo u grobnici svog prijatelja i kuma Vozarovića, prvog srpskog profesionalnog knjižara i knjigovezca. Nažalost, zbog kasnijeg nereda prilikom preseljenja gradskog groblja sa Tašmajdana na Novo groblje, njihovi ostaci i dan danas počivaju zaboravljeni negde ispod tašmajdanskog parka.
Gligorije Vozarović je rođen 1790. godine u Ležimiru, nedaleko od današnje Sremske Mitrovice. Ostavši rano bez roditelja, 1812. godine odlazi u Zemun, gde četrnaest godina radi kao kelner. Na nagovor svog venčanog kuma, iz Zemuna prelazi u Beograd gde od Miloša Obrenovića dobija stipendiju kako bi otišao u inostranstvo radi izučavanja i usavršavanja zanata.
Iz ovoga se zaključuje da je Vozarević još za vreme svog boravka u Zemunu započeo knjigovezački zanat, koji je kasnije nastavio u Beču.
Prva pominjanja imena Grigorija Vozarovića, vezana su za pretplatu na dela Dositeja Obradovića i Vuka Stefanovića Karadžića, koji je Vozaroviću i pomogao da se snađe u Beču i počne stručno usavršavanje za knjigovezca, kod izvesnog Hermana.
Kada su se 1827. godine u Srbiji stvorili uslovi za otvaranje fabrike papira i štamparije, knez Miloš je, opet preko Vuka Karadžića, uputio poziv znamenitim Srbima od pera, da se vrate u Beograd i stave se na raspolaganje rodu i otečestvu.
Opisujući prvi dolazak Vozarevićev u Beograd, Sima MIlutinović Sarajlija, između ostalog, piše i ovo:
I tako ti nam Gligorije Vozarović prijeđe u Serbiju 1827-e godine u ono vrijeme kad u Serbiji još nikakvog od istog zanata bilo nije. Zatim je sve pogotovo sedio u Beogradu i radio svoj zanat prilježno, od dan do dan mu je posao i prohod se umnožavao.
Izveštaj sročen kada je postao stanovnik Beograda, o Gligoriju Vozaroviću piše da je oženjen, da nema dece, da je po struci knjigovezac, da je doseljen 1827. godine, ne poseduje nepokretnosti i živi u Gornjoj varoši.
Njegova radnja nalazila se preko puta Saborne crkve i Mitropolije, nešto niže od današnje kafane “Znak pitanja”.
Oto Dubislav Pirh, kapetan u pruskoj vojci i putopisac, autor knjige “Putovanje po Srbiji u godini 1829.” opisujući utiske koje je ondašnji Beograd ostavio na njega, na kratko piše i o Vozarovićevoj knjigovezačkoj radnji:
U Beogradu sam još naišao nešto, što je pravo blago za stranca: jednog knjigovesca, majstor Gavra, Srbina, koji dobro govori nemački, lepo radi, poznaje sve bolje ljude u Varoši, i veoma je uslužan. Za sada se mora smatrati za jedinog predstavnika književnosti. U njegovom dućančiću ima srpskih, nemačkih i francuskih knjiga. Štaviše, nađoh kod njega Tempelhofov “Sedmogodišnji rat”. Ako se ne varam, namera mu je, čim nastupe nove prilike, da otvori knjižarsku radnju u Beogradu.
Vozarovićevu radnju opisuje i Sreten L. Popović, autor čuvenog dela “Putovanje po novoj Srbiji”, koje, uprkos naslovu, najvećim delom govori o prilikama u starom Beogradu. Popović za Vozarevićevu radnju opravdano piše da je Čitalište, obzirom da su se u njoj okupljali i o knjizi razgovarali i čitali, manje više, svi značajni ljudi od pera ondašnjeg Beograda: Vuk Karadžić, Lazar Arsenijević – Batalaka, Dimitrije Davidović i drugi.
Treba napomenuti i to da su inicijativa i književni fond Gligorija Vozarovića, poslužili kao temelj za osnivanje Narodne biblioteke 1832. godine.
Takođe, Vozarović je, kao prvi izdavač u oslobođenoj Srbiji iste godine započeo i izdavačku delatnost, a ostalo je zapisano da je prvi izdati naslov bio “Sabor istine i nauke”, Jovana Stejića.
Pored svega pomenutog, on je izdao i prva sabrana dela u istoriji domaćeg izdavaštva – sabrana dela Dositeja Obradovića u deset knjiga, izdata u periodu od 1833 – 1845. godine, što ga čini istinskim rodonačelnikom izdavaštva, knjižarstva i bibliotekarstva u Srbiji.
Priča o ovom velikanu Beograda i cele Srbije ne bi bila kompletna bez navođenja detalja koji je, ustvari, Vozarovića zadržao u pamćenju sve do danas.
Naime, on je bio i jedan od najpredanijih tragalaca za mestom na kome je spaljeno telo Svetog Save.
Nakon mnogo godina traganja, proučavanja i razgovora sa starim Beograđanima, ovaj predani kulturni delatnik je bio uveren da je našao pravo mesto. Čak je otkupio i obeležio parcelu za koju je verovao da predstavlja spalište prvog srpskog arhiepiskopa, označivši je drvenim krstom ofarbanim u crveno.
To mesto je godinama kasnije nastavilo da privlači pažnju, i nakon što su čelnici Društva za podizanje hrama svetog Save na Vračaru odabrali lokaciju današnjeg hrama, dobilo je ime po prvobitnom Vozarovićevom simbolu koje nosi i danas – Crveni krst.
Ipak, još tada je nekolicina znamenitih ljudi od početka izražavala sumnju u to da je lokacija odabrana za izgradnju hrama, stvarno mesto spaljivanja svečevih moštiju.
Igrom sudbine ili ironije, sam Vozarević će nakon smrti biti sahranjen na tašmajdanskom groblju, nedaleko od tzv Čupine umke, tj. mesta na kome je, kako se danas sa mnogo razloga veruje, zaista spaljeno telo Svetog Save.
Autor: Mladen Milosavljević, pisac i etnolog
Beogradske priče – Ljudi, ulice, trotoari, prolazi, sudbine…
