Banjalučka, Kafanska, Muftijina, Sirotinjska… kako se zvalo prvih 40 ulica u Beogradu

Samo najtvrđi kamen odoleo je najburnijim vremenima, od 15. do 18. veka, u kojima su se hrišćani i osmanski Turci borili za Beograd.

A tek je uskrsnuće srpske države u 19. veku donelo vreme u kojem je grad počeo da u nekom kontinuitetu ipak opstaje uprkos novim ratovima… Tek tada osnovali smo naše glavne ulice i trgove, od kojih mnogi i danas nose isto ime kao i u 19. veku.

Ali, malo je podataka i još manje mogućnosti da zamislimo kako je Beograd izgledao nekada. Mnogo džamija, mahala i čaršija, orijentalna varoš podignuta bez ikakvog plana, pustošenje i ponovno podizanje.

Nazivi ulica postojali su i nekada, ali više su to bila neformalna imena, tek katkad zapisana i u nekom dokumentu.

Na primer, u vreme Turaka važnije su bile mahale – naselja oko džamija ili čaršija. U njima su bili brojni bezimeni sokaci i budžaci. Poznate hrišćanske mahale u Beogradu su bile: Trg, Tabakhana, Vračar i Crkva.

Ipak, u 16. veku Beograd je imao dve jasno definisane čaršije: Donja ili Duga, koja prati današnju Ulicu cara Dušana, i Gornja, poznata i kao Bajram-begova. Kasnije se pojavila i jedna nova čaršija na prostoru današnje Narodne skupštine, nazvana Mali Pazar.

U balkanskim su čaršijama, inače, bili nanizani dućani ili bazari (svojevrsni “tržni centri”).

Neki od poznatih beogradskih bazara bili su: Bit-pazar, gde su prodavci izlagali polovnu robu, Avret-pazar, kao “ženski kutak”, At-pazar, gde su se prodavali konji, riblja pijaca nazvana Balik-pazar.

U 17. veku bilo je na desetine mahala, većinom muslimanskih. Nakon Požarevačkog mira 1718, međutim, Beograd prelazi u hrišćanske ruke: Austrijanci su ga zauzeli, a islamsko stanovništvo napustilo.

Grad je ubrzo postao podeljen na srpski i nemački deo, odnosno Savski i Dunavski Beograd, koji su bili i dve gradske opštine.

Umesto mahala uvode se uređeni kvartovi u nemačkom delu grada, pa čak i numeracija, ali ne onakva kakvu danas poznajemo, jer brojevi verovatno nisu imali nikakve veze s ulicama, već je to bila svojevrsna katastaraska oznaka.

Ali, nije prošlo ni trideset godina, a vratili su se ubrzo Turci i ponovo je sve bilo po starom! Ostaje prostor koji će tek kasnije postati važna gradska ulica, današnji Studentski trg, koji postaje groblje, a počinje da se razvija i Zerek kod Bajrakli džamije.

Još jednom Austrijanci zauzimaju Beograd 1789. godine i tokom te i sledeće godine oni su napravili jedan od prvih planova Beograda podeljenog po ulicama.

Poručnih Franc fon Bruš napravio je mapu grada i na njoj popisao sledeće ulice. Može se reći da je to prva karta Beograda na kojoj su upisana i imena ulica. Doduše, sve je bilo na nemačkom jeziku, a ovako su prevedene na srpski:

Apotekarska, Arnautska, Bajrakli, Banjalučka, Bit-pazarska, Bregovita, Bunarska, Vidinska, Veliki trg, Vodena, Deli-Ahmedova, Defterdarova, Grčka, Derviška, Dunavska, Žablja, Jahja-pašina, Jevrejska, Kamenita, Kafanska, Kujundžijska, Mali trg i Malog trga ulica, Manastirska, Mitropolitska, Muftijina, Nove džamije, Riblja, Sirotinjska, Smederevska, Spahijska, Srpske crkve, Stambolska, Stara Agina, Stara poštanska, Tri hana, Ugaona, Uska, Cincarska i Čauševa.

Vidimo da imena ulica, koja su u to vreme bila još neformalna, nisu dodeljena po znamenitim ličnostima, već po odrednicama po kojima su, verovatno, bile poznate – objekti, putni pravci, pa i opis samog izgleda.

Tek kada Beograd postaje deo srpske autonomije, pojavljuju se i prvi nazivi ulica po znamenitim ličnostima.