Istoriju i svakodnevicu jednog mesta, pored infrastrukture, građevina i ostalih potrepština namenjenih životu, možda ponajbolje opisuju njegova groblja.
Što ih je više i što su starija, prošlost nam se jasnije otkriva i, kako se čini, upravo kroz odnos prema počivšim sugrađanima možemo da saznamo mnogo toga o životu, svetu i sebi.
Prošlost Beograda bila je burna, o čemu pored zapisane i zapamćene istorije svedoče i bezbrojna sahranilišta bivših Beograđana, datirana od praistorije do današnjih dana i rasejana po čitavom gradu.
Uostalom i naš jedini nobelovac, Ivo Andrić, u svom čuvenom delu „Travnička hronika“, piše: “Groblja su dokaz života a ne pustoši”.
Beograd je početkom XIX veka bio podeljen na nekoliko mahala ili delova grada, a nezvaničnu granicu između dve najvažnije, Sava-male i Varoš-kapije, činila je negdašnja Gospodska, danas Brankova ulica.
Ova ulica prostirala se između današnjeg Zelenog venca, koji je u ono vreme bio jezero i ugla koji je vodio ka Pop-Lukinoj, a na kome se preko sedamdeset godina nalazila jedna od najpoznatijih kafana ovog kraja – Zlatan konj.
Početkom XIX veka, ondašnji gradski čelnici odlučili su da presele staro gradsko groblje na kome je pravoslavno stanovništvo sahranjivano od vajkada a koje se upravo nalazilo na Varoš-kapiji, otprilike, između današnjih ulica Pop Lukine, Maršala Birjuzova i Brankove.
Iako se ne zna pouzdano koliko dugo je ovo staro groblje bilo u upotrebi ima dovoljno jasnih nalaza i tragova koji dokazuju da su tu bili sahranjivani nekadašnji Beograđani duže od hiljadu godina.
Beograd je 1284. godine, za vreme vladavine kralja Dragutina prvi put došao pod vlast jednog srpskog vladara, i već tada je na ovom potesu postojalo groblje.
Čitav taj kraj je još od davnina bio načičkan grobovima, a tu se nalazilo i takozvano kužno groblje, na kome su sahranjivani umrli od kuge, koja je krajem XVII veka desetkovala stanovništvo Beograda.
Radovan Kazimirović, profesor, bogoslov i etnograf, navodi da je 1687. godine na ovom starom groblju bio sahranjen bivši monah manastira Ravanica i čuveni narodni prorok, Ananije.
Edvard Braun, engleski lekar, koji je 1668. godine boravio u Beogradu ostavio je, između ostalog, i kratak zapis o beogradskim grobljima, među kojima pominje i staro groblje: “U Beogradu sam našao groblja u vrlo velikom broju, jer u ovoj varoši ima vrlo mnogo naroda, a nedavno je i kuga tu besnela.”
U Godišnjici Nikole Čupića iz 1903. godine, u delu posvećenom topografiji Beograda ubeleženo je i postojanje izvesne Toskine česme, po kojoj je u prvoj polovini XIX veka bio poznat čitav taj kraj.
Česma se nalazila preko puta kuće nekog Beograđanina, Đorđa Toske koji je prilikom gradnje kuće i pomoćnih objekata, na raznim delovima imanja nailazio na veliki broj ljudskih kostiju.
Imajući ovo u vidu, možemo pretpostaviti da su granice starog groblja kod Varoš-kapije bile znatno veće, te da se ono prostiralo i duž čitave Pop-Lukine ulice.
Odluka kneza Miloša da se staro groblje premesti na Tašmajdan, donesena je 1826. godine. Tamo je u to vreme već postojalo staro groblje na kome su sahranjivani žitelji sela Palilula, bilo je prilično udaljeno od varoši.
Ipak, preseljenje groblja nije izvršeno tako brzo, kako se u početku mislilo, jer ondašnji Beograđani nisu hteli da diraju grobove svojih umrlih i prebacuju ih na neko drugo mesto.
Pošto svoje podanike nije uspeo ni pretnjama da privoli da pristanu, lukavi knez se dosetio i naredio da se na Tašmajdanu sazida crkva, što je ubrzo i učinjeno između 1832 i 1835. godine, sredstvima trgovca Lazara Panče, koji je umro 1831. godine.
Nedugo pošto je crkva završena, stvoreni su neophodni uslovi da se groblje prenese na novo mesto.
Književnik i istoričar, Teodor Stefanović Vilovski, u svom delu „Stari Beograd: postanak i razvitak srpske varoši i kulturne i društvene prilike u njemu od 1820-1850. godine“, navodi da je na groblje na Tašmajdanu proradilo tek 1836. godine, te da je na njemu prvi sahranjen neki Dimitrije, zvani Bik, koji se sam ubio “u najvećem veselju“!?.
Nakon preseljenja groblja, na mestu nekadašnjeg počivališta niču dve ulice: Gospodska, kasnije Brankova i Pop Pantina, kasnije Kosmajska, a danas Maršala Birjuzova.
Na početku teksta smo pomenuli da se na mestu današnjeg Zelenog venca u to vreme nalazilo jezero, a čitav taj kraj predstavljao je omiljeno izletište ondašnjih Beograđana, poznato kao Manojlova bašta.
Ovde je 1834. godine, neposredno po preseljenju starog groblja, prvi put u obnovljenoj Srbiji počelo da se toči pivo, a tu su udareni i temelji prvog beogradskog pozorišta, od čega se brzo odustalo zbog podvodnog zemljišta.
Naziv Manojlova bašta održao se sve do 1839. godine kada izvesna Nemica, frau Herman, uzima u zakup kafanu, na čijem je zidu stajao zeleni venac od lima, po kome je čitav kraj kasnije dobio ime.
Narednih godina u Gospodskoj ulici svoje kuće podižu i neki od, u ono vreme, najuglednijih Beograđana, poput Matije Bana i Teodora Herbeza, ministra finansija iz perioda druge vlade kneza Miloša.
Herbezova kuća se pominje i kao prva velelepna građevina, sagrađena u negdašnjoj Gospodskoj ulici, a u jednoj maloj kućici tačno preko puta ove je 1849. godine boravio i pesnik Branko Radičević, po kome će ulica kasnije i poneti ime.
Tako je četrdesetih godina XIX veka, na mestu gde su Beograđani sahranjivani od pamtiveka, počele da niču kuće nekih od najznamenitijih žitelja grada. Na mestu sa koga su vekovima odjekivali lelek i naricanja, ponovo se zaorila vesela graja života, a nova gradska groblja su nastavila da uzmiču pred životom, prateći ritam i dinamiku koju je Beograd diktirao i koju će diktirati još dugo.
Autor: Mladen Milosavljević, etnolog i pisac
Beogradske priče – Ljudi, ulice, trotoari, prolazi, sudbine…
