Grad na sred puta – između “Orijent ekspresa” i “Balkanzuga”

Sigurno ste bar jednom čuli za famozni “Orijent ekspres”, voz koji je spajao kontinente i na tom svom putu od Evrope do Azije kao jednoj od glavnih stanica zaustavljao se u – Beogradu.

“Orijent ekspres” je bio statusni simbol za svetske bogataše koji su njime putovali da osete egzotiku i postao je legendaran skoro pa čim je krenuo, a nije prošlo mnogo i kako je opisan u krimi romanima kao poprište misterija i zagonetnih događaja.

Jednom rečju, svetska slava “Orijent ekspresa” postoji i danas iako je prošlo više od jednog veka kako je krenuo da vozi, i mnogo decenija kako ga nema u ovim krajevima.

Za Beograđane je dolazak ovog voza na prvi peron nekadašnje železničke stanice tokom tridesetih godina XX veka predstavljao pravu atrakciju, ne samo zbog skupih i nestvarnih vagona i sjaja koji se nazirao kroz prozore već i zbog svih onih lica putnika koji su, pomalo sa visine svog statusa i položaja, posmatrali balkansku prestonicu, smatrajući da je egzotika putovanja u nepoznate predele tu već negde počela…

Ali, Beograd nije bio samo interesantna stanica na putu “Orijent ekspresa” već i sedište jedne identične istorijske priče, danas potpuno nepoznate i zaboravljene, a koja je u vreme svog odvijanja bila previše važna, i za sudbinu Evrope i posebno, za sudbinu Beograda. Takođe se ticala železnice, pruga i prolaska…

Ta priča se zvala “Balkanzug”. Ili u prevodu sa nemačkog originala – Balkanski voz.

“Balkanzug” je nama nepoznata storija o koridorima, politici, ratovima i velikoj geostrategiji. Koje su se sve u jednom trenutku prelomile kroz naš Beograd.

Za tadašnju Carevinu Nemačku, projekat “balkanskog voza (Balkanzug)”, objavljen javno u trenutku izbijanja Prvog svetskog rata, 1914. godine, nije bio običan transportni poduhvat: reč je bila o načinu da se efikasno, tadašnjim najmodernijim saobraćajnim sredstvom ogromne logističke moći, spoje germanska imperija i Otomanska Turska, odnosno, učine dostupnim energetski izvori Bliskog istoka ubrzano rastućoj industriji carevine.

Ruta “Balkanskog voza” je vodila od prestonice Berlina, preko prestonice Austrougarske carevine Beča, zatim mađarskog glavnog centra Budimpešte, i dalje preko Sofije u Carevini Bugarskoj do Carigrada (Konstantinopolja) u kome je stolovao otomanski sultan Mehmet V.

Jedini problematičan deo na toj najvećoj geopolitičkoj ideji nemačkog cara Vilhelma je bio onaj gde je pruga vodila od obale Save kod tada austrougarskog graničnog grada Zemuna do klisure na ulasku u Carevinu Bugarsku, iza Niša i Pirota – koji je išao kroz omalenu Kraljevinu Srbiju.

Bila je to ona Srbija sa kojom od uspostavljanja dinastije Karađorđević, najbliže moguće povezane sa ruskom dinastijom Romanov, maja 1903. godine, za bečki i berlinski dvor nije bilo moguće napraviti nikakav sporazum.

Jer, Srbija je trebala i Rusiji na njenom putu ka toplom moru Jadranu i kao čuvar Dunava, a primetan je bio i sve jači uticaj Francuske koja je imala svoje ideje o železničkom povezivanju sa Bliskim istokom, iz istih razloga kao i Nemačka.

Ipak, taj “Veliki balkanski voz”, nemački Balkanzug krenuo je na svoje prvo putovanje u januaru 1916. godine.

Bio je to trenutak kada je Srbija već postala okupirana, a njena vojska iščezla u bespućima Albanije nakon poraza u nemačkoj ofanzivi u jesen 1915. godine. Da bi oslobodio prostor za “Balkanzug” i krenuo da dobija životno važnu naftu sa polja Mesopotamije, današnjeg Iraka i Kuvajta, nemački car je poslao svoje trupe i najboljeg vojnog stratega, feldmaršala Makenzena, da slome srpsku kraljevinu i sprovedu nemački interes.

Srpska vojska je u povlačenju prema jugu pred nadmoćnim nemačkim agresorom porušila sve koloseke pruge i mostove preko Morave, kako bi onemogućila i usporila nemačke vojne transporte koji su dopremali municiju i hranu trupama koje su je potiskivale ka propasti u albanskim planinama.

Ipak, na taj način, naneta je i šteta budućim nemačkim kompozicijama “Balkananzug”-a. Silni su napori uloženi od strane nemačkih inženjera da moravsku dolinu učine ponovo prohodnom kako bi prvi voz mogao da prođe i ode do Bosfora.

Najveći napor bio je uložen da se popravi veliki železnički most na Savi u Beogradu koji je srpska vojska srušila već prve noći svetskog rata, 28. jula 1914, kao i koloseci razorene beogradske stanice gde je “Balkanzug” trebalo da pobedonosno uđe po prvi put.

Nemačka kompanija koja je rukovodila “Balkanzug”-om dobila je zanimljivo ime – MITEUROPA.

Da proslave uspostavljanje linije od koje su svi očekivali mnogo, u srpskom gradu Nišu januara 1916. sreli su se nemački car Vilhelm II i bugarski car Ferdinand.

Na stanici su svirane nemačka, austrougarska i bugarska himna. Iduće godine, Vilhelm II je ovom linijom otputovao na Bosfor, u posetu otomanskom sultanu Mehmetu V.

U okupiranoj Srbiji, snažne bugarske i nemačke jedinice su patrolirale trasom pruge sprečavajući eventualne diverzije srpskih gerilaca “četnika” na pruzi ili napade na sam voz.

Kolika je bila važnost ovog voza svedoči i jedna neverovatna činjenica: po okončanju Prvog svetskog rata 1918. godine, jedna od najvažnijih stavki Versajskog sporazuma kojim su uređeni uslovi primirja, odnosno poraza Nemačke i ostalih njenih saveznica, bila je da neće biti dopušten nikakav direktan voz odnosno transport između Nemačke i Turske.

Tom prilikom bila je doneta još jedna odluka: da će ubuduće sav železnički prevoz između Evrope i Azije vršiti francuski vozovi i to tako da ne prelaze teritorije posleratnih država Nemačke i Austrije. A da će im jedna od glavnih stanica na tom putu biti… Pa, zna se – Beograd.