Netragom nestali

Spomenici u javnom prostoru su važan deo svakog grada, i nema svetske prestonice ili naselja da kroz svoje spomenike ne priča priču o sebi, svom identitetu, istoriji, kulturi…

Beograd nije izuzetak, naprotiv: kroz veliki broj spomenika koji mogu da se vide u centru ali i u predgrađima, svakodnevno se podsećamo na ono šta smo, ko smo, šta smo sve do sada preživeli, kao i na ličnosti kojima dugujemo zahvalnost za brojne poduhvate od kojih danas svi imamo korist kao narod, društvo i država.

“Kultura spomenika” je pojačana poslednjih godina u Beogradu, čemu skoro svakodnevno svedočimo.

Međutim, postoji još jedna strana ove priče: spomenici koji su nestali ili uklonjeni tokom turbulentnih dešavanja u 20. veku, ali i oni koji su, potpuno volšebno, iščezli bez traga u mirnodopskim vremenima, neki od njih i pre svega dvadesetak godina, a bili su poznati i na vidljivim lokacijama.

Naši saradnici su napravili kraću listu nekih od iščezlih dela, i to onih najimpozantnijih, a u radu su se pripomogli knjigom “Beogradski spomenarnik” autorke Nede Kovačević, jedinstvene zbirke svih beogradskih spomenika u javnom prostoru koje je autorka godinama popisivala, fotografisala i beležila, stvarajući tako i sama svojevrstan pisani spomenik o prestoničkom kulturnom nasleđu.

Ovde joj izražavamo duboku zahvalnost na postignutom, a čitaocima Kaldrme zainteresovanim za Beograd preporučujemo da obavezno nabave svoj primerak ovog unikantnog izdanja.

„MOLITVA“ na Kalemegdanu: rad vajara Frana Kršinića iz 1922. godine, posvećen Mari Branković, supruzi slovenačkog grofa Urliha Celjskog iz 15. veka, postavlјen uz šetalište ispod Velikih stepenica kao simbol srpsko-slovenačkih veza. Posle Drugog svetskog rata skulptura je najpre bila uklonjena da bi na tom mestu bila izgrađena “grobnica narodnih heroja”, a posle izvesnog vremena postavlјena u park „Manjež“. Nakon požara u Jugoslovenskom dramskom pozorištu i rekonstrukcije parka 2002. godine iz neobjašnjivih razloga, po nečijem nalogu biva prebačena u depo Narodnog muzeja gde se nalazi i danas.

„TOPČIDERSKI DRAKON“ ili “HERKULES” u Topčiderskom parku: jedna od najimpresivnijih skulptura u javnom prostoru predratnog beograda, izrađena u maniru ruskog ekspresionizma, nalazila se u centru okrugle fontane koja i danas postoji. “Drakon” je bio rad ruskog vajara, izbeglice od boljševičke revolucije u Rusiji, Romana Verhovskoja, iz 1931. godine. Simbolizovala je borbu protiv “zmije boljševizma“. Nestala je netragom 1947. godine, a osim što nikada nije ustanovljeno po čijem nalogu i kada tačno je isečena i odenta sa pozicije, nikada se nije saznala ni njena kasnija sudbina. Prema nekim nepotvrđenim glasinama iz osamdesetih godina, nešto slično “Topčiderskom Drakonu” bilo je viđeno kao ukras u vili jednog od tadašnjih najviših jugoslovenskih funkcionera.

“VODONOŠA“, Novi Beograd: nalazila se na uglu ulica Pariske komune i Otona Župančića, a iza bivše robne kuće, kao deo fontane na zelenoj površini ispred ulaza broj 5 i 7 u Otona Župančića. Postavljena je 1966. godine, i bila je rad vajara Slavoljuba Stankovića. Netragom nestala sredinom devedesetih.

Spomenici sovjetskim vojnicima-crvenoarmejcima, poginulim u bici za oslobođenje Beograda 14 – 20. oktobra 1944: od 15. do 30. novembra 1944. na području grada bilo je podignuto 18 velikih i 32 mala spomenika poginulim sovjetskim vojnicima. Prvi je podignut već nekoliko dana posle bitke na ondašnjem Pozorišnom, danas Trgu Republike, gde je sahranjena grupa od 21 vojnika. Uklonjen je u vreme krize u odnosima Tita i Staljina 1948. godine. Prilikom rekonstrukcije Trga republike 2019. godine, na predlog Grada Beograda, posebnom spomen pločom obeleženo je mesto gde se nekada nalazila grobnica sa spomenikom.

Još je tužnija priča o spomeniku u Velikom Mokrom Lugu, podignutom 8. januara 1945, koga su posle izbijanja svađe dva komunistička lidera, tadašnje beogradske vlasti prodale meštaninu, vlasniku kafane, koji je ploču preneo na seosko groblјe s novim urezanim tekstom, posvećenim prerano preminulom sinu.

„KUPAČICA“ ispred Jugoslovenskog Dramkog Pozorišta: rad vajara Borisa Kalina, koje se sećaju brojni Beograđani koji su odlazili u JDP i provodili vreme u kafeu ispred ulaza u to pozorište, ili svraćali u knjižaru koja je tu radila sve do požara 1997. godine. Bila je postavljena 1948. godine, a nakon raščišćavanja zgarišta pozorišta, uklonjena je bez ikakvog traga.

ČESMA KNEZA MILOŠA u Košutnjaku: „Ovaj studenac bi podignut po želјi Nјegove svetlosti knjaza – vladaoca Miloša Obrenovića prvog 8. novembra 1859. godine“ – stajalo je uklesano u nekadašnjoj mermernoj ploči. Na mestu staroga izvora, česmu je izgradio u čast svoga povratka na srpski presto knez Miloš. Kada je tridesetih godina 20. veka prosečen put kroz Košutnjak voda je isklјučena, i česma polako zaboravlјena i zapuštena… Dugo je i opstala tako, presušila, da bi je, 2014. godine, nepoznati počinioci potpuno uništili. Razbacane delove i krhotine popisao je Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda.

KOMPOZICIJA „SIMA IGUMANOV SA SIROČIĆIMA“ na Terazijama: nalazila se kao centralni element na vrhu Igumanove palate – Zadužbina Sime Igumanova. Delo Lojzeta Dolinara iz 1936. godine kao nekoliko figura u bronzi, predstavlјala je Simu Andrejevića, njegovog preminulog sina Manojla, dvojicu đaka i jedno siroče. Pedesetih godina 20. veka uklonjena i uništena. Sačuvane delove prikupila je Zadužbina Sime Igumanova. Na predlog i zalaganje Gorana Vesića, zamenika gradonačelnika Beograda, skulptura je u potpunosti rekonstruisana i vraćena na staro mesto, u originalnom formatu, 2020. godine.

SPOMENIK KNEGINJI ZORKI KARAĐORĐEVIĆ na Kalemegdanu: delo Stamenka Đurđevića, otkriven 3. juna 1926. godine kao prvi spomenik u Srbiji podignut ženi. Uklonjen i uništen posle 1945. Na sreću, u Muzeju istorije Jugoslavije postoji sačuvan gipsani kalup.

SPOMENIK KARAĐORĐU na Kalemegdanu: nalazio se na mestu gde je danas spomenik Zahvalnost Francuskoj. Delo Paška Vučetića, otkriven 11. avgusta 1913. Početkom 1916. godine austrougarski okupatori su ga srušili, pod izgovorom da je oštećen i nebezbedan, namerno zaboravlјajući kako su prethodno sami izazvali ta oštećenja, bombardovanjem Beogradske tvrđave i Kalemegdana. Do danas je opstala samo jedna od skulptura s kompozicije, Slepog guslara. Čuvala se decenijama u depou Muzeja grada Beograda, sve dok, takođe na inicijativu zamenika gradonačelnika Beograda Gorana Vesića, nije 2020. godine postavljena na kalemegdanu, tik uz mesto gde je nekada stajala kao deo originalne kompozicije.

SPOMENIK ISIDORI SEKULIĆ u ulici Gavrila Principa: bio je postavljen ispred osnovne škole koja nosi njeno ime. Delo vajara Nikole Kolje Milčunovića iz 1987. godine, ukraden je avgusta 2015. Nedugo zatim, urađena je i na isto mesto postavljena mermerna kopija po originalnom kalupu.

KRALJ ALEKSANDAR KARAĐORĐEVIĆ na Kalemegdanu: spomenik se nalazio u Umetničkom pavilјonu „Cvijeta Zuzorić“. Bio je rad Sretena Stojanovića iz 1934. godine. Bez traga uklonjen 1945. godine.

Naslovna fotografija: otkrivanje spomenika Kneginji Zorki na Kalemegdanu