Prvi veći pokušaj da se Beograd od orijentalne kasabe pretvori u moderan evropski grad, načinjen je neposredno nakon velike pobede Eugena Savojskog, izvojevane avgusta 1717. godine pod okriljem magle, o čemu je već pisano na stranama Kaldrme.
Beograd nakon ovog događaja postaje deo Kraljevstva Srbije, kako je glasio zvanični naziv pokrajine Habzburške monarhije, koja je od 1718. do 1739. godine obuhvatala centralni deo današnje Srbije.
U to vreme započinje i preobražaj Beograda, koji polako postaje grad sa markantnim obeležjima baroka. Kako je izgledao svakodnevni život u takvom Beogradu?
Koje su građevine smatrane najlepšim i najvećim?
Da li danas možemo videti barem nešto od tog davno iščezlog grada, kakav je bio u ilustracijama i opisima putopisaca?
Na ta i još neka pitanja vezana za barokni Beograd, pokušaćemo da damo odgovor u nastavku teksta.
Za vreme trajanja austrijske vlasti, Srbija je bila podeljena na oblasti kojima su upravljali srpski kapetani Vuk Isaković, Staniša Marković Mlatišuma i Kosta Dimitrijević, potpomognuti sa još desetak predstavnika tzv. narodne milicije.
Beograd je bio podeljen na tri gradske celine. Srpska varoš u to vreme poznata kao Ratzenstadt, nalazila se oko današnje Saborne crkve.
Nemački deo grada nalazio se na Dorćolu i bio je, uglavnom, naseljen nemačkim doseljenicima koji su zauzeli napuštena turska imanja.
Treći deo grada razvijao se izvan šanca kojim su bila opasana prethodna dva, nalazio se na savskoj padini i bio je poznat kao Nova donja varoš.
Na razmeđi savskog i dunavskog Beograda nalazila se kasarna nazvana po guverneru Srbije, Karlu Aleksandru Virtembergu.
Ona je sagrađena na najvišoj tački ondašnjeg Beograda, otprilike na prostoru koji opasuju današnje ulice Knez Mihajlova, Oblićev Venac i Zmaj Jovina i sa svoja tri sprata i 312 prozora predstavljala je, bez ikakve sumnje, najmarkantniju građevinu austrijskog Beograda.
Naseljavanje nemačke varoši počelo je odmah po osvajanju Beograda, a za kratko vreme broj nemačkih porodica popisanih u tom delu grada iznosio je preko tri stotine.
Ova varoš je za vreme prvog gradskog sudije, Fridriha-Ferija Štadlera podeljena u šest delova, što je umnogome olakšavalo administrativno funkcionisanje varoši, o čemu je precizna carska administracija naročito vodila računa.
Nemački deo varoši je po mnogočemu predstavljao centralni deo ondašnjeg Beograda, budući da su sve važnije gradske institucije nalazile u njemu.
Najvažnija ulica ovog dela varoši bila je Lange Gasse (Duga ulica), koja je obuhvatala najveći deo današnje Dušanove ulice, čije je najmarkantnije arhitektonsko obeležje bila prostrana Palata guvernera Srbije, u kojoj je stanovao Karl Aleksandar, vojvoda od Virtemberga.
Upravo se u ovoj ulici, dvadesetih godina 18. veka, obavljao najveći deo prelaska Beograda iz orijenta u barok. Primera radi, ovde se nalazio niz takozvanih zanatskih kuća, koje su se prostirale između Trgovačke ulice i Jeni-hana, nekadašnjeg karavan saraja Mehmed-paše Sokolovića.
Ove kuće je odlikovala fasada sa bogatom baroknom dekoracijom, a imale su i po dva prostrana dućana u prizemlju.
Zanimljivo je da se danas, najstarijom zgradom u Beogradu smatra upravo jedina sačuvana kuća iz ovog niza, koja se nalazi u ulici Cara Dušana 10, a koja je svojevremeno pripadala remenskom majstoru Elijasu Flajšamu.
Sve tri varoši bile su precizno uređene tako da su, na primer, nemački i srpski predstavnici vlasti mogli da presuđuju samo u slučaju manjih prestupa, dok su teže krivice i presude poput smrtne kazne, potpadale pod nadležnost takozvanog zemaljskog suda.
Uostalom ovaj sud je na smrtnu kaznu, februara 1725. godine osudio i čuvenog srpskog hajduka i pustahiju, kapetana Čupu, o kome je već pisano na stranama Kaldrme.
Na osnovu građe Istorijskog arhiva Beograda, publikovane 1958. godine, možemo da zavirimo u svakodnevnicu ondašnjih Beograđana i da saznamo štošta o njihovim životima. Primera radi, iz popisa robe jedne sitničarnice, načinjenog 1728. godine, možemo steći uvid o vrsti robe koja se u ovoj radnji mogla nabaviti.
Tako saznajemo da su se u ovoj radnji mogle kupiti male i velike britve, noževi sa jelenskim koricama, staklo za prozore, slanici i tzv. bibernice, papir, karte za kartanje, konjske torbe i razne druge potrepštine.
Od namirnica su se prodavali: šećer, zejtin, pirinač, biber i limun. Zabeleženi su i nazivi nekih firmi koje su se, najverovatnije, nalazile u nemačkom delu grada. To su: Anđela i Crveno srce, kao i jedna od najčuvenijih birtija tog dela grada Kod vola (Ochsenbirt).
Nekoliko godina ranije, u nemačkom delu grada popisan je i znatan broj zanatlija, od čega dvanaest krojača i šustera, isto toliko mesara, osam stolara, šest ribara, dva zlatara i po jedan sajdžija, češljar i licider tj. stručnjak za pavljenje ukrasnih kolača od meda, brašna i mirišljavih začina.
Za razliku od nemačkog, u savskom iliti srpskom delu grada, stanovništvo je i dalje živelo u bedi i sa balastom neprestanih pretnji u vidu brojnih nameta.
Uostalom, i sam Vuk Karadžić je zabeležio sledeću poslovicu: “Bolje da te Turčin tera sabljom, nego Švabo perom”, koja možda i najbolje ilustruje život Srba pod austrijskom upravom.
Autor: Mladen Milosavljević, pisac i etnolog
Beogradske priče – Ljudi, ulice, trotoari, prolazi, sudbine…
