Velika bitka – koja se nikada nije desila

Poslednjih godina pred i tokom svakog obeležavanja oslobođenja Beograda od nacističke okupacije tokom Drugog svetskog rata, pored ostalih informacija, pojavljuje se priča da nisu samo beogradske ulice bile poprište borbi protiv Nemaca, već da je vođen i pravi rat u samoj utrobi ovoga grada. Osnovna teza  kada se govori o famoznoj operaciji „Ciklon Jug“ je da su nekakvi nemački diverzanti, nakon povlačenja Vermahtovih trupa, zaposeli beogradsku kanalizaciju odakle su pružali „krvavi“ otpor Crvenoj armiji i Narodnooslobodilačkom pokretu.

Od krunskih dokaza za ovakvu filmsku priču publici uvek žednoj senzacionalizma nudi se knjiga Mirka Jovićevića „Smrt je dolazila iz podzemlјa“ iz 1990. godine. Ovo publicističko delo nastalo iz pera novinara, a ne profesionalnog istraživača ne temelјi se na primarnim arhivskim izvorima već na svedočenjima lјudi koji su učestovali u ovim borbama. Knjiga donosi niz neverovatnih podataka.

Prema navodima autora ova operacija isplanirana je nekoliko meseci pre samih borbi za oslobođenje. Prema ovoj neverovatnoj skaski u Beograd je tokom septembra 1944. doputovalo 175 misterioznih „gostiju“ u nemačkim uniformama. Svi su bili obučeni za isklјučivo pozadinsko ratovanje i dolazili su iz Štutgarta.

Obučenim, opremlјenim, fanatizovanim i motivisanim diverzantima, tvrdi autor ovog izdanja, suprotstavili su se pripadnici Narodnooslobodilačke vojske. U većini mladići odabrani od strane Odelјenja za zaštitu naroda OZNA.

Ozna je ovu operaciju vodila pod šifrom „Grmeč“. Kako svedoči jedan od njih, Gojko Kralјević, borbe su bile krvave jer se” nije smelo upotreblјavati vatreno oružje zbog konfiguracije terena koja je bila povolјna za rikošetiranje hitaca”?!. Poseban problem, navodi dalje Kralјević, bila je “činjenica” što su diverzanti perfektno poznavali srpski, te je „jako malo lјudi moglo da im uđe u trag“.

Naravno, kako to u maniru narodnih pripovedača obično biva, ova osnovna varijanta priče unapređivana je dalje tokom svake naredne godine dok nije na kraju i dospela u medije gde je poprimila novu, još neverovatniju dimenziju.

Tako smo saznali i da je u beogradskoj kanalizaciji ostavlјeno stotine SS diverzanata koji bi pomogli Nemcima pri novom preuzimanju grada, da je celokupnu operaciju osmislio poznati diverzant SS pukovnik Oto Skorceni, da „istorijski izvori“ potvrđuju njegovo prisustvo u Beogradu pred oslobođenje, da je lukavi i svirepi neprijatelј iz Štutgarta poznavao svaku slabu tačku ispod Beograda, da su borbe trajale danima u tunelima dugačkim 35 kilometara, da je 25 partizanskih boraca koji su učestovali u operaciji „Grmeč“ zbog psihičkih trauma moralo da bude lečeno u psihijatrijskim ustanovama itd.

Pored navedene knjige i svedočenja Kralјevića u cilјu dodatne vizuelizacije teme ističe se i sovjetski film „Provereno min njet“ iz 1965. koji delom opisuje te “borbe”.

“Testis unus, testis nullus” govorili su Latini ukazujući da je jedan svedok jednak nijednom. No zanemarimo ovu mudrost drevnih Latina i suprotstavimo ovo svedočenje raspoloživim izvorima i saznanjima istoriografije. Nakon oslobođenja najdominantnija tema socijalističke istoriografije bila je istorija Narodnooslobodilačkog pokreta. Gotovo je nemoguće pronaći temu iz ovog korpusa koja nije pokrivena monografijom, studijom ili naučnim člankom u nekom od časopisa.

Ove radove karakterisala je ideološka obojenost, tendencija da se borba protiv okupatora preuveličava, ali i velika heuristička utemelјenost u raspoloživim izvorima.

Brojne su knjige koje kao temu imaju analizu operacija za oslobođenje Beograda. U navedenim publikacijama ova tema nije obrađena. Postavlјa se pitanje zašto bi neko sakrivao ovakvu jednu operaciju i zašto je ona ostala u rukama publiciste. Osnovni razlog je nepostojanje arhivskih izvora.

Partizanima je, u ruke pala određena količina nemačke građe, što sa korpusom izvora koji je u godinama nakon oslobođenja donet u mikrofilmu iz Vašingtona i dokumentima NOVJ čini kilometrima podataka među kojima nije pronađen ni jedan koji bi posvedočio o ovom „velikom boju“ – kaže za naš portal dr Rade Ristanović, doktor istorijskih nauka čija je uža specijalnost istorija Drugog svetskog rata na području Beograda.

Ristanović ističe da pored naučno utemelјenih postoje i zdravorazumski faktori koji se kose sa ovakvom predstavom.

“Beograd je pred sam Drugi svetski rat raspolagao sa neadekvatnom i nedovolјnom kanalizacionom mrežom. Ukupna dužina kanalizacije u Beogradu 1939. iznosila je oko 20 kilometara, što nije pokrivalo njegovu celokupnu teritoriju, pa je veliki broj naselјa i dalјe koristio septičke jame. Pokriven je bio uži centar (koji je zauzimao mnogo manji prostor nego današnji centar Beograda). Drugi problem bio je promet ove kanalizacije i mali broj kanalizacionih kolektora.

Najveći, a samim tim i najpodesniji da budu poprište ove „velike bitke“, bili su u ulicama: Karađorđevoj, Štrosmajerovoj, Sarajevskoj, Bulevaru Franše d’Epere, Miloša Velikog, Nemanjinoj i Bulevaru Kneza Aleksandra Karađorđevića. Kanalizacija u ovakvom stanju bombardovana je i od strane saveznika, i to na čak 230 mesta gotovo šest meseci pred borbe za oslobođenje, u aprilu 1944. Iz napred izloženog jasno možemo da zaklјučimo da beogradska kanalizacija nije mogla fizički da primi i da bude poprište krvavih borbi u kojima bi učestvovalo na jednoj strani na stotine nacističkih diverzanata i na drugoj stotine partizanskih boraca“, ističe dr Ristanović.

Drugi još važniji faktor je opšti kontekst u kome se odigravala ova „velika i nepoznata bitka“. Nemačka je definitivno izgubila rat čega je svestan i nacistički vrh, njena vojska se povlači sa svih meridijana i osnovni cilј je odbraniti domovinu. U takvim okolnostima trošiti deficitarne vojne efektive poput diverzanata na prostoru koji u vojnom i političkom trenutnom planu nema nikakvog značaja – predstavlјa ludost kojoj ni, u to vreme već izvan sebe, Adolf Hitler ne bi sigurno pribegao.

“Poseban problem čini imputiranje da, ako je snimlјen film već o tom događaju onda se on sigurno i odigrao. Podsetićemo na filmsko ostvarenje „Užička republika“ i rekonstrukciju borbi na Kadinjači između Radničkog batalјona i nemačkih snaga. Gledajući film stičemo utisak da su borbe bile krvave, teške i sa obostranim gubicima. Čitajući nemačke izvore saznajemo da je okloplјena kolona prošla ovim pravcem i likvidirala partizane za oko 45 minuta bez gubitaka”, navodi dr Ristanović.

Dr Ristanović ne spori da su sigurno pojedini nemački vojnici ostali, usled dinamičnih krvavih uličnih borbi, sakriveni i zaglavlјeni u kanalizaciji, ali naglašava da do podzemnog boja nije moglo da dođe iz napred navedenih razloga.

Na kraju moramo da ukažemo da je istorija Beograda i lјudi koji su živeli i dali život za slobodu ovog grada u toj meri bogata da nam ne trebaju izmišlјene, ispredimenzionirane i stereotipne priče koje bi dodatno mutile kolektivno pamćenje na nedavnu prošlost.

Naslovna ilustracija: Milan Ristić / Politikin Zabavnik