Danas se malo zna da su još sredinom 19. veka žene počele da “osvajaju” fotografske veštine koje su bile svojevrsna “muška uporišta” i uplovile u čarobni svet ove umetnosti.
Nekoliko njih je ostalo upisano u beogradsku istoriju mada u onu njenu “zamračeniju” stranu, s obzirom da su imena najvećeg broja ovih “pionirki” fotografije danas uglavnom potpuna enigma za sve osim vrsnih poznavalaca fotografske povesti.
Ana – Anka Feldman
Bila je prva žena koja se fotografijom bavila kod nas. Rođena u Beogradu, na Dorćolu, poticala je iz jevrejske porodice. U ranoj mladosti upoznaje bečkog fotografa, putujućeg dagerotipistu i kalotipistu Nikolu (Nikolausa) Štokmana.
Zaljubivši se u fotografisanje, odlazi u Beč da izučava zanat prvo kao pomoćnica fotografa Karla Geca.
Posle tri godine šegrtovanja vratila se u Beograd i dala oglas u za svoju samostalnu radnju u listu “Vidovdan“, ponudivši snimanje fotografija u formatu posetnice za koje je tražila “9 cvancika”, čime je naljutila kolege jer su svi naplaćivali više. Potpisala se kao “Anka Feldmanova”, kako su je u Beogradu zvali.
Da li zato što su joj česte mušterije bili oficiri srpske vojske i žandramerije ili zato što je fotografisala za Feliksa Kanica, austrougarskog putopisca, arheologa i etnologa, uglavnom, neki Beograđani su govorili da je austrijski špijun.
Tim abrovima je doprinela činjenica da se ubrzo vratila u Beč kod Geca da bi sledeće godine sa njim otišla u Zadar, gde se, pak, govorkalo da je srpski špijun i Gecova ljubavnica. Nisu izostale ni prozivke da ne zna da fotografiše.
Prema fotografijama koje su ostale iza nje pretpostavlja se da je radila i kao putujući fotograf po Srbiji, najverovatnije i dalje sa Gecom. Nije radila na konvencionalan način, koristila je samo jedno platno u pozadini i jednostavne aranžmane kojima je uspevala da postigne neformalnost.
Nadežda Petrović
Našu čuvenu slikarku pasija fotografisanja nije napuštala do kraja života.
Uživala je da aparatom uslikava opuštene atmosfere, te da tako pravi intimne portrete iz kojih se oseća duša. Fotografije nije naknadno obrađivala, insistirala je na naturalizmu.
Krajem života Nadežda se angažovala u ratovima kao bolničarka, ali i kao fotografkinja. Ratne prizore je, pak, težila da snimi “na umetnički način”.
Sa slikarstvom i fotografijom je upoznao Đorđe Krstić. Rano je otišla u Minhen, gde paralelno izučava obe veštine: odlazila je u atelje Elvira gde je bila i fotografska laboratorija. Snimala je svakodnevne situacije (na primer, sve polaznike ateljea), a fotografije slala majci.
Vodila je svojevrsni fotografski dnevnik, a u Beogradu je nastavila da snima “privatnu sferu” – dvorište kuće u Ratarskoj ulici i svoju porodicu i prijatelje u njemu.
Želela je da “uhvati” osećanja dodatno ih apostrofirajući senkama koje su pravile biljke u bašti. Misija joj je bila da zabeleži govor tela. Obraćala je pažnju na detalje, a sestre Anđu i Jelu fotografisala u narodnoj nošnji ali na senzualan način.
Za vreme Balkanskog i Prvog svetskog rata bila je u fotografskoj sekciji i slikala je Prizren, kralja Petra sa vojskom, sanitete, vojsku i Drim.
Marija – Mara Rosandić
Rođena je u bogatoj i uglednoj porodici Bogdanović u Rumi.
Bila je prva školovana fotografkinja kod nas, stekavši obrazovanje u Minhenu. Sa samo 19 godina otvorila je svoj prvi foto atelje u Zagrebu, a kasnije ih je imala nekoliko i u Beogradu, gde je bila stručni saradnik prvog srpskog foto-časopisa “Fotografski pregled”, osnivač prvog foto-kluba i jedina i prva žena članica njegovog upravnog odbora.
Supruga Tomu Rosandića, vajara (autora skulpture “Igrali se konji vrani i sa njima div junaci” ispred Narodne skupštine Srbije) upoznala je u Zagrebu. Fotografisala je njegov umetnički rad u ateljeu u porodičnoj kući na Senjaku i njegova putovanja i izložbe, kao i beogradsku elitu između dva svetska rata.
Njeni modeli su bili Miloš Crnjanski, Žanka Stokić, Ivo Vojinović, Ivan Meštrović, Jaša Prodanović i kraljevska porodica.
Naročito je poznata po portretima kraljice Marije Karađorđević sa prestolonaslednikom Petrom. Te vrhunske fotografije koje odišu “pozitivnom setom” i regalnošću su iskorišćene kao predložak za štampanje serije razglednica, a objavljene su i u “Ilustrovanom listu”.
U svom ateljeu u Gospodar Jevremovoj 27 portretisala je i mlade u venčanicama, trudeći se da fotografije imaju mekoću i da nisu usiljene, a nije se štedela ni kao predavačica na kursu za foto-amatere. Moguće je i da je “Atelje Mara” u Kralja Aleksandra 1 bio njen, kao i ateljei preko puta Saborne crkve i u Kneginje Ljubice 25.
Anđa Magdalenić
Na prvoj izložbi fotoamatera u Beogradu (1901.) među uglednim ličnostima kao što su Branislav Nušić, Isak Levi, Pavle Sofrić i mnogi drugi našlo se i ime jedne žene – Anđe Magdalenić.
Bila je supruga generala Mihaila Magdalenića koji je posle Majskog prevrata postao jedan od vođa kontrazaverenika (pre prevrata je bio veliki prijatelj Milana Obrenovića). O Anđi se pričalo da je radila u špijunaži (čak i da je bila jedan od šefova) za kralja Aleksandra Obrenovića.
U žiriju izložbe su bili Mihajlo Valtrović, Beta Vukanović, Marko Murat i Andra Stevanović. Oni su potpomogli ovu akciju upriličenu po uzoru na izložbu u Beču. Anđa je kasnije bila u organizacionom odboru kluba foto-amatera “Beograd”, za koji je već u toku izložbe “vršena široka agitacija”.
Katarina Čortomić
Bila je supruga Stevana Čortomića, kraljevskog dvorskog fotografa. On se bavio umetničkom fotografijom a imao je i ponudu za fotografisanje dama u dekolteima.
Zanimljivo je da mu je Duhovni sud braničevske eparhije odobrio molbu da može da prodaje portret patrijarha Varnave, sa preporukom arhijerejima da fotografije naruče za kancelarije.
Katarina je takođe je bila fotograf. Sa Stevanom je posle Prvog svetskog rata u Solunu otvorila fotografsku radnju. Posle su radili u Skoplju, da bi zatim došli u Beograd gde su imali foto ateljee na više lokacija (Knez Mihailova 56, Kralja Petra 30, Kralja Milana 24).
Postoji fotografija jednog od njih, na kome ispod naziva “Foto Ilford” stoji “Fotograf K.S. Čortomić”. Izrađivali su “umetničke slike, fotogravure i fotoskice, uveličavali od najmanje slike do prirodne veličine” a izrađivali su i “razne kolorisane radove u akvarelu, pastelu i masnoj boji”.
Katarinino fotografsko umeće se nije mnogo razlikovalo od umeća njenog supruga. Samostalno je imala foto radnju u ulici Vuka Karadžića, koja je opstala i posle Drugog svetskog rata, do kraja 70-ih godina prošlog veka.
Družili su se sa fotografom Radomirom Jovanovićem koji je imao značajne foto radove iz Prvog svetskog rata i Leopoldom Grahornikom, austrougarskim oficirom, koji je vodio atelje Kenig, gde je i izučio fotografski zanat.
Katica Grdijan
Supruga fotoreportera i urednika fotografije lista “Vreme” Svetozara Grdijana, Katica, takođe se bavila svetlopisom. U progresivnim tridesetim godinama prošlog veka je na Terazijama 38 imala svoj atelje pod nazivom “Foto-tempo”.
Autorka: Ana Atanasković, spisateljica
Beogradske priče – Ljudi, ulice, trotoari, prolazi, sudbine…
