14. avgusta 1895. godine vinogradar Lazar Ilić i njegova supruga Marija (rođena Opačić) iz sela Pađene (blizu Knina) dobili su najmlađe, trinaesto dete. Bila je to devojčica Marija koja je imala sreću da bude poslata na školovanje, jer joj je otac bio prilično imućan.
Prvo je pohađala „Institut carice Marije” pri crnogorskom dvoru na Cetinju pa onda Realnu gimnaziju u Splitu da bi 1918. naposletku upisala Pravni fakultet u Zagrebu 1918. godine. No, ni tu nije bio kraj za ovu umnu, vrednu i radoznalu ženu, već je tu i doktorirala 1923. godine.
No, kako to često biva, kada se neka oblast voli više od profesije u koju vodi formalno školovanje, Marija se posle tri godine advokature okrenula bibliotekarstvu i muzeologiji: 1929. godine je počela da radi kao referent Opštinske biblioteke u Beogradu.
Paralelno se svojski trudila da pripremi osnivanje muzeja sa galerijom slika a upustila se i u avanturu organizovanja konkursa za novi grb Beograda.
Bila je preteča svim pregaocima koji su, došavši u Beograd, toliko zavoleli mesto “na ušću dveju reka ispod Avale” da su se borili za njega i davali mu svu svoju energiju, slobodno vreme, poštovanje i želju da se modernizuje, očuva i razvije.
1931. godine je svečano osvećena Opštinska biblioteka u ulici Kralja Petra 26, kao i Muzej.
Bila je to moderna gradska biblioteka, dostojna naslednica prve pozajmne – “Biblioteke varoši Beogradske” koju je Gligorije Vozarović, prvi knjigovezac, knjižar i bibliotekar u Kneževini Srbiji “izdejstvovao” vek ranije.
Korišćenje knjiga je bilo besplatno, a kaucija se plaćala za one koje su se iznosile van Biblioteke. “Marijina” biblioteka je zauzimala ceo drugi sprat, na kome su se nalazile dve velike sale za čitaonice za decu i odrasle.
Marija je godinu dana kasnije postala bibliotekar-upravnik. Tada su se Biblioteka i Muzej preselili u Kosovsku broj 39. Opštinska biblioteka nije mogla da dobije bolju osobu na svom čelu. Revnosna, modernih shvatanja i sistematična, Marija je organizovala čitav sistem, učila iz knjiga, sa putovanja (Stokholm, Mađarska, Čehoslovačka, Nemačka, Prag, Lajpcig, Venecija, Firenca) i upoređivanja sa evropskim i svetskim bibliotekama. Nije stajala.
Na putu ka Solunu i Atini zapisuje da je to “za nas sveti put jer su otuda nekada došla sveta braća Ćirilo i Metodije”.
Od početka organizacije Biblioteke i Muzeja (od juna 1929. do marta 1930) bila je u obema ustanovama potpuno sama, što joj je bilo izuzetno naporno ali je imala volju da izdrži. Kasnije je sud postavio prvog pomoćnog činovnika – gospođicu Nadeždu Basurović a onda i gospođicu Evgeniju Poljakovu, koja je preuzela jedan deo administracije.
Posle nekoliko promena lokacija, u maju 1935., Opštinska biblioteka i Muzej se se smestili u zgradu u Kneginje Ljubice 1, današnju Zmaj Jovinu. Marija je postala upravnica Muzeja 1941. godine.
Revnosno je sakupljala materijale, koji su kasnije bili osnov za formiranje Istorijskog arhiva grada Beograda. Bila je posvećenik, istoriograf, davalac duše ovom gradu, dobri knjiški i institucionalni duh prestonice.
Nemačko bombardovanje grada je nanelo veliku štetu zgradi, pošto su izgoreli krov i poslednji sprat. Ni to nije sprečilo Agapovu da i dalje radi u matičnoj gradskoj biblioteci, što vlasti posle 1944. godine nisu primile pohvalno, te je otpuštena iz službe a 1947. penzionisana.
Nije zanemarljiv ni njen aktivizam u okviru ženskog pokreta. Pisala je tekstove o socijalnoj važnosti “Društva za zaštitu devojaka”, o težnjama modernih žena, o ženskom pokretu (tekst “Gospodarica i služavka”). Svim silama je branila žene postavši tako jedna od najvećih pobornica ženskih prava.
Pisala je i za “Književni polet”, “Politiku”, list “Učitelj” (bavi se pitanjem šta najviše čita naša omladina), sarađivala je sa Radio Beogradom.
Volela je jezike te je govorila je ruski, francuski, engleski, nemački i italijanski. Za ruski i italijanski je nakon penzionisanja radila kao lektor i predavač.
Koliko je volela knjige kazuje i njena rečenica da bi bibliotekar trebalo da “probudi ljubav prema knjizi tamo gde je uopšte nije bilo” tako “služeći narodu u celini šireći umno i duševno blago čovečanstva“.
Nije ostvarila svoju želju da završi te studije na Filozofskom fakultetu u Beogradu, ali je napisala “Ilustrovanu istoriju Beograda”. Naime, kada je 30. novembra 1931. opština grada Beograda proslavljala 125. godišnjicu od oslobođenja, povereno joj je da napiše nešto prigodno.
U knjizi je izrazila svoju osećajnost opisujući Beograd koji nestaje (on kao da stalno nestaje i iznova nastaje). Opisivala je prodavače bisera, zlata, vezenih turskih papučica, teglica za cveće, posuđa i starih knjiga koji su se “nanizali već od Jovanove ulice“. Pisala je o de Moresu, dala predlog da muzej grada Beograda bude u Gornjem gradu jer je “naša citadela naš ponos“.
Kalemegdan je za Agapovu “bogomdani rt beogradski gde se uistinu oseća živa zemlja, sticanje sila s gora i ravnica Kosmaja, Rudnika, Povlena, Cera, Fruške gore i Vršačkog visa, kao i Srema i banatske ravnice, Zapad koji Sava sa sobom donosi“.
Zar bi neko ko ne obožava glavni grad napisao: “Stari naš Singidunum, Nandor Fehervar, Alba Greka, spojeni svi u našem današnjem Beogradu, izvučeni su ovde iz zaborava i pokreću misao ne samo na veliku prošlost, već i na veliku budućnost našeg grada, koji po svojoj lepoti i prošlosti stoji kao kruna svih naših jugoslovenskih gradova“?
Beograd joj se odužio na tri načina. Postoji njena ulica u Padinskoj skleli, paralelna je sa ulicom Rahele Ferari. Ogranak Biblioteke grada Beograda (naslednice Opštinske biblioteke) u Narodnih heroja 42 nosi ime Marija Ilić Agapova a 2001. je ustanovljena je i istoimena nagrada koju Biblioteka grada Beograda, najveća javna biblioteka u Srbiji, dodeljuje najboljem beogradskom bibliotekaru.
Autorka: Ana Atanasković, spisateljica
Beogradske priče – Ljudi, ulice, trotoari, prolazi, sudbine…
