Od sela na obodu grada napraviti moderno stambeno naselje: “eksperiment Železnik”

Kada je od malog prigradskog sela Železnik trebalo krajem 1970-tih godina formirati moderni socijalistički kvart sa soliterima, u pomoć su bili pozvani čak i – sociolozi!

I danas ovo udaljeno naselje sa svojim upečatljivim višespratnicama odudara od prirodnog ambijenta u kome se nalazi i prvo je koje štrči na iniji horizonta kada se približavate Beogradu. Da li je, na kraju, taj socijalistički “eksperiment Železnik” uspeo?

Nema sumnje da je ovo danas jedan izdvojen, neobičan, ali deo grada u kome ne manjka lokalpatriotizma. Međutim, priča o Železniku ima tri dela i — nije nimalo jednostavna!

Trend masovne stanogradnje u predgrađima i “dovođenje grada u selo” bio je u to vreme široko rasprostranjen. Gotovo svako veće beogradsko predgrađe ima i jedan urbani deo naselja, sa višespratnicama, deo kakav je sve do kraja osamdesetih godina bio veoma popularan, jer je bio planski podignut. Međutim, isto tako je i po pravilu odudarao od ostatka naselja. Takve kombinacije starog, nekad i seoskog kraja, sa modernim višespratnicama bile su pravi socijalni opiti, i najupečatljiviji primer u Beogradu je zasigurno bio i ostao – Železnik.

Problem socijalne segregacije i postojanja dve grupacije ljudi sa potpuno drugačijim životnim navikama, starosedeolaca sa seoskim karakteristikama, i novodoseljene radničke i službeničke klase, postaće prilično uočljiv u kasnijim urbanističkim zahvatima u gradu, sredinom 1980-tih, kada je krenulo zidanje velikih stambenih blokova u selima Mirijevo ili Žarkovo: “eksperiment Železnik” je bio među prvim udaljenim teritorijama oboda Beograda gde će započeti takva društvena fuzija.

Situacija je za planere, urbaniste i čak tadašnje političare, bila komplikovana. Nije se moglo predvideti kako će izgledati planirano “pripajanje”.

Sociolozi su, istina, uključeni malo kasnije u projekat, ali su blisko sarađivali sa planerima. U prvoj fazi davali su im sugestije zasnovane na opštim sociološkim zakonitostima, potom su vršili detaljna istraživanja Železnika, a u poslednjoj fazi su zajedno, kao jedan tim sa urbanistima iznalazili rešenja. Istraživači su sproveli anketu čak 300 domaćinstava u naselju 1978. godine, a jedan od najzanimljivijih aspekata istraživanja odnosio se na stvaranje komšijskih i prijateljskih veza.

Na primer, sociolozi su davali sugestije kako da se prenebregne stvaranje getoa položajem visokoškolske ustanove ili kako “kombinovati” komšije u novim zgradama. Mnogo toga, nažalost, nije moglo da bude sprovedeno.

“Srednja klasa” u Železniku, to su bili novi, “urbani” građani. Nisu imali problem sa školama, zdravstvom, dućanima, ali kultura, sport, rekreacija i “šoping” (neprehrambeni proizvodi) bili su im još daleko. Najmanje su se, međutim, “žalili” poljoprivrednici. Njima je Železnik bio generacijama dom, a potrebe ipak malo drugačije.

Zamajac ovoj promeni bila je, zapravo, industrija, koja je prva stigla u Železnik. Zbog potreba ogromnih fabričkih hala više preduzeća, kao i železničkog ranžirnog čvora u obližnjem Makišu, bilo je neophpodno podići mnogo stanova za zaposlene, kako ne bi suviše dugo putovali na posao iz udaljenog Beograda.

“Osnovna osobina Železnika jeste dvojnost između industrijskog i poljoprivrednog, koja je nastala smeštanjem jednog industrijskog giganta u jedno tipično prigradsko srpsko selo. Izgradnja fabrike ‘Ivo Lola Ribar’ i (za ono vreme) modernog radničkog naselja primorala je seljake Železnika da neposredno iskuse proces industrijalizacije, sa svim njegovim vrlinama i manama”, pisalo je u sociološkom istraživanju na temu transformacije Železnika.

Tako je industrija otrgla mlade od poljoprivrede s jedne, a druge strane donela koristi radničkom delu naselja, koja je favorizovano u odnosu na seoski deo. Način života radnika, koji ima svoje radno i slobodno vreme, nezavisno od godišnjih doba, donosi i drugačije društvene norme.

Tadašnji službenici mesnih zajednica su često imali trvenja. Navike stanovnika su, takođe, bile drugačije – vreme spavanja, stavovi, aspiracije… Planerima se sugerisalo da obrate pažnju na ove razlike.

Stav koji je bio tačan, ali možda suviše agresivno potenciran i u duhu vremena, bio je da je u suštini “sukob” industrijskog i seoskog Železnika završen i da su samo posledice nekadašnjeg stanja ostale uočljive u izgledu naselja i stavovima meštana, a da će to u budućnosti biti čisto gradsko naselje kome tek sledi ozbiljna urbanizacija. To je onaj trend “upada” grada u predgrađe. Nova “srednja klasa” pretila je da donese novu podvojenost Železnika. To su bili “urbani” ljudi, “građani”, oni koji žive potpuno drugačije od paora ili radnika iz “Lole”, oni vole restorane i rade u nekoj kancelariji.

“U slučaju Železnika, urbano je danas ono što dolazi spolja, kao rezultat planske akcije političara i stručnjaka grada Beograda. To su: stambeni blokovi koji niču na praznim ledinama; ljudi koji u tim blokovima žive, a nikako drukčije nisu vezani za Železnik; nove ustanove — komercijalne, kulturne, administrativne — koje nisu nastale u Železniku niti su za njega sudbinski vezane, nego predstavljaju filijale gradskih centara (robna kuća, banka)“, navode se dalje detalji istraživanja.

Selo koje je preživelo “industrijsku revoluciju”, tako je dobilo novi izazov – da prihvati i “urbanu revoluciju”.