Trg republike nije samo centar Beograda, “nulta tačka” od koje se meri udaljenost od svih drugih srpskih gradova, niti je samo središte srpske kulture sa Narodnim muzejom i Narodnim pozorištem.
To je i davno poprište velikih bitaka, osvetoljubivog razaranja i ponosnog vozdizanja. Tu se mešala krv i pepeo ne samo pod batom Srba koji su Beograd oslobađali od okupatora, već i vojnika velikih sila koje su se oko njega otimale.
Baš tu na Trgu se dugo vremena, u 18. i 19. veku nalazila ozloglašena utvrda, u našem narodu do dana današnjeg znana kao Stambol kapija.
Sticajem ratnih okolnosti, jedan deo nekadašnje Stambol kapije završio je u predgrađu Beča – i tamo se nalazi i danas. Reč je o jedinstvenom tragu burne beogradske istorije i borbe Srba za slobodu.
Srbi su tokom 18. veka bili umešani u krvave borbe Turaka i Austrijanaca, bez šanse da se oslobode bilo koje od ove dve okupacione sile. A onda je nakon jedne od više bitaka za osvajanje Beograda, austrijski general Laudon u svoju otadžbinu odneo vredan ratni, pobednički plen. U pitanju su mermerne ploče i ukrasi Stambol kapije.
Tako je Beograd ostao bez artefakata, koje srpski narod nije ni želeo, jer su delo ruke zavojevača tuđina, a još manje se pitao o njihovoj sudbini pošto su postali plen drugih osvajača. Ipak, i kao takvi izuzetno su važan trag beogradske povesti, i treba znati da postoje i gde se nalaze.
Deo su današnjeg parka u naselju Hadersdorfu kraj Beča, nedaleko od mesta gde i sam general Laudon počiva. I za tamošnje šetače i prolaznike ovi čudni simboli predstavljaju egzotičnu nepoznanicu…
A priča o ovim spomenicima skrivena je u 18. veku, kada su Beogradom vladali malo Turci, a malo Austrijanci.
Vratimo se ponovo na pločnik našeg Trga republike.
Tu gde je sada centar nekada je bio početak i kraj, mesto najtežih okršaja, jer je baš tu stajala jedna masivna kapija koja je značila ulaz u utvrđeni deo grada – ozloglašena Stambol kapija. U guslarskim pesmama i narodnim predanjima crnom tminom “ovenčana”…
Još pod zemljom postoje njeni ostaci i videli su se pri svakoj većoj rekonstrukciji ovog prostora, a prilikom poslednje velike obnove trga, pre dve godine, trajno su obeleženi šrafiranim mermernim kockama u znak sećanja na teške dane osvajanja slobode i nezavisnosti od stranih osvajača. Danas se slobodno šetamo po tako označenim temeljima, a nekada je to bio krvavi “čelični” štit.
Kada su 1717. godine Austrijanci Turcima preoteli Beograd, podigli su veliku Virtemberšku kapiju, nazvanu po princu Aleksandru od Virtemberga, koji je bio zapovednik našeg grada i guverner Srbije od 1720. do 1733. godine.
Baš tu kapiju su kasnije, nakon ponovnog preuzimanja grada, Turci nazvali Stambol kapijom, a ona je konačno do temelja zauvek srušena 1866. godine po naredbi kneza Mihaila.
Pamćena je u našem narodu po zlu, a uništena kao iskaz najvećeg prezira prema simbolu vekovne okupacije. Bila je mučilište za mnoge Srbe, a ispred nje, uz današnju Kolarčevu ulicu Turci su nabijali na kolac i danima držali izobličena tela probodena drvenim koljem onih koje je želja za slobodom i loša sudbina odvela u podrume Stambol kapije da im tamo čupaju nokte, vade oči, seku noseve i na kraju probodu zašiljenim stablima da umiru u neopisivoj agoniji.
Međutim, šta se sa njom događalo kada su Turci 1739. godine zauzeli Beograd i proglasili je Stambol kapijom? Oni te godine obnavljaju tvrđavu i Stambol kapiju obeležavaju dvema belim mermernim pločama, koje su kao takve izvanredan primerak turske kaligrafije.
I to su i dan danas, jer one nisu uništene! Ali, nalaze se u Austriji, u okolini Beča.
Kako se to dogodilo? Austrijanci 7. oktobra 1789. godine ponovo osvajaju Beograd, a general Laudon prisvaja ove ploče, i jedan nadgrobni spomenik, kao svoje ratne trofeje.
Na jednoj je turga sultana Mahmuda I, oko koje se niže cvetni venac. U desnom uglu je jedna rozeta na kojoj piše: “Mahmud han, sin Mustafe – vazda pobedonosan“. Međutim, mnogo je interesantniji natpis na drugoj ploči. To je, zapravo, pravo malo umetničko delo, kako po stilu pisanja, kaligrafiji, tako i po tekstu koji je ispisan, a koji govori o osvajanju Beograda i obnovi tvrđave. Turci su rado takvim tarih-hronogramima obeležavali važne građevine.
To su bili uglavnom stihovi i to tako napisani da je u njima skriven i datum.
Svako slovo arapskog alfabeta ima svoju brojčanu vrednost koja može da se sabira i oduzima i tako se kroz napisane stihove na ovom beogradskom tarihu u prvom stihu skrivena godina 1739. (po arapskom računanju vremena 1152. godina) kao vreme ponovnog turskog osvajanja Beograda i 1744. kada je obnovljena tvrđava.
U tom tekstu spominje se i autor Nejli (pesničko ime Mirza-zade Ahmeda).
Na ploči je uklesana skraćena verzija ovog dela, a original se čuva na papiru u Istanbulu.
U stihovima stoji, između ostalog, i ovo:
Kad dušman štište Beograd, tad na godine mnoge
Tad bela tvrđava važna, sužanj nevernih posta
Da tad leporeki sultan na onaj ode nam svet
Za islamski rod bi bila to rana neprebolna
S Bogom oslobodi grad taj iz šaka dušmanina
Tog šaha predanost sveta, sultana slavnih dela
Zatim on tvrđavu svoju obnovi i okiti
Te ona tada posta još sjajnija i čvršća
Ko druge kapije što su i ova je ustvari
Al’ od svih Stambol-kapija ova je najvažnija
Jer stonom pripada gradu veoma uzvišenom
Ove reči tuđina, osvajača, samo govore o tome koliko je Beograd važan, lep i ponosan grad, koliko poželjan carstvima i koliko krvi je za njega proliveno.
Na kraju, treba istaći da je pred samom Stambol kapijom u jurišu da oslobodi buduću prestonicu slobodne Srbije, pao i legendarni heroj Vasa Čarapić u Prvom srpskom ustanku 1806. godine.
Beogradske priče – Ljudi, ulice, trotoari, prolazi, sudbine…
