Izgrađen podno velikog kamenoloma, omeđen drvećem, mirom i tišinom, manastir Rakovica predstavlja jedan od najznačajnijih sakralnih objekata na teritoriji Beograda, čija istorija više nego slikovito svedoči o burnoj prošlosti našeg naroda.
Niko sa sigurnošću ne može da potvrdi u kom je tačno periodu podignut manastir. Izgradnja manastirskog kompleksa, u okviru kog postoji i crkva posvećena Sv. Arhangelu Mihailu i Gavrilu, po predanju vezana je za kraljeve Dragutina i Milutina, mada preciznija istraživanja navode na zaključak da je manastir, ipak, građen nešto kasnije, tačnije za vreme vladavine kneza Lazara.
Dušan Kašić, autor monografije „Manastir Rakovica“, objavljene 1970. godine, piše da je manastir prvobitno bio izgrađen na uzvisini iznad sela Rakovica, bliže današnjem Vrčinu, te da je na današnju lokaciju premešten tokom XVI veka, nakon što je bio razoren za vreme prvog turskog pohoda na Beč, 1529. godine.
U turskim izvorima navodi se ime izvesnog vlaškog vojvode Radula Prvog „Crnog“, koji je bio u rođačkim odnosima sa vladarskom porodicom kneza Lazara, a koji je novčano pomagao izgradnju. Budući da je pomenuti vojvoda vladao od 1377. do 1385. godine, formiranje manastira bi trebalo datirati u ovaj period. Ipak, kao što je rečeno na početku, sve ovo su samo pretpostavke i nijedna od njih do sada nije pouzdano potvrđena.
Za vreme turske vladavine širom današnjeg Beograda nalazili su se manastirski metosi tj. mali manastiri ili crkvice u kojima su povremeno boravili kaluđeri radi bogosluženja i održavanja imanja.
Ovi crkveni posedi građeni su na skrovitim mestima, van domašaja potencijalnih napadača i razbojnika, a ostalo je zapisano da se na mestu današnjeg manastira Rakovica, u vreme njegovog preseljenja sa prethodne lokacije, nalazila crkvica posvećena presvetoj Bogorodici.
Zabeležena su i imena nekih od manastirskih igumana s početka 18. veka. Tako, na osnovu jednog pisma, datiranog na 12. januar 1700. godine, koje je iguman manastira Rakovica, Mihailo, poslao vladici budimskom Jeftimiju Popoviću, znamo da je u to vreme zidana manastirska trpezarija, kao i da su rađeni neki opsežniji radovi na uređenju manastirskog zemljišta.
Trideset godina kasnije, iz testamenta igumana rakovičkog hadži Visariona, može se videti prilično detaljan popis manastirske imovine, gde su kao prve stavke ubeleženi vino, 215 hakova (akov je stara mera za težinu tečnosti i iznosio je oko 50 litara), rakie 13 hakova… Marve koe kakve, sitne 31 glavu itd. U testament su uredno ubeleženi čak i prihodi manastirskih radnika i nadničara; Bogosavu, slugi našem 13 forinti. Simi, slugi monastirskom 15 forinti, što govori u prilog revnosti pojedinih igumana i njihovim nastojanjima da manastirska ekonomija funkcioniše što je moguće bolje, bez obzira na društveno-političke okolnosti.
Austrijski putopisac, Feliks Kanic, u svom delu „Srbija, zemlja i stanovništvo“, piše da je manastir Rakovica 1897. godine imao u svom vlasništvu 235 hektara pod oranicama, voćnjacima, vinogradima i šumom. Međutim, ime samog kraja oko manastira ozvaničeno je tek podizanjem železničkog stajališta, krajem XIX veka, koje će u godinama koje dolaze poneti manastirsko ime, kao i ime kraja u kome su se nalazili manastirski posedi.
Knez Miloš Obrenović se smatra jednim od prvih darodavaca manastira, nakon završetka ustanka i uspostavljanja delimične nezavisnosti, s obzirom da je 1822. godine obnovio manastirske konake, koji su služili sve do obnove iz 1905. godine.
Danas je teško spoznati da je manastir bio svojevrsna kapija Beograda jer se tuda u grad pristizalo iz pravca Šumadije, drumom od Avale. Od manastira je, ustvari, započinjao prilaz dvorskom kompleksu Obrenovića u Topčideru, i čitav taj potez uz Topčidersku reku, bio je simbol dolaska putnika u Beograd, srpski grad u kome vlada dinastija Obrenovića. Kasnije regulacije su odvele puteve iz grada i ka njemu na neke druge strane, zbog čega je sada teško shvatiti tu nekadašnju važnost manastira na ovoj lokaciji…
Manje je poznat podatak da je u manastiru Rakovica sahranjen i Teodor, knežev rano preminuli sin, koji je rođen i umro 1830. godine.
I inače, manastir Rakovica se može smatrati svojevrsnim mauzolejem članova porodice Obrenović, s obzirom na to da su u njemu pohranjeni zemni ostaci čak 13 članova ove znamenite vladarske porodice, više nego i u jednom drugom manastiru u Srbiji.
Velika je šteta što su, izuzev groba Simke Germani, počivališta ostalih Obrenovića skrivena od očiju javnosti i zaključana unutar stare crkve.
Kada već pominjemo počivališta znamenitih Srba, valja istaći da najveću pažnju posetilaca manastira Rakovica privlači grob ustaničkog vođe Vase Čarapića, koji je nastradao 1806. godine, prilikom osvajanja Beograda, kao i grobovi dvojice počivših poglavara Srpske pravoslavne crkve, patrijarha Pavla, kao i Dimitrija Pavlovića (patrijarh od 1920. do 1930. godine), prvog patrijarha obnovljene patrijaršije.
Treba napomenuti da je u manastiru Rakovica 20. decembra 1909. godine, zamonašen i potonji vladika i svetac, Nikolaj Velimirović, a da je ovde u čin jeromonaha 3. februara 1938. godine rukopoložen i starac Tadej.
U svom autobiografskom delu koje nosi dva naslova „Priviđenja i Moja ispovest“, pisac Dragutin J. Ilić, navodi manastir Rakovicu kao mesto svog iznenadnog isceljenja od tajanstvene bolesti koja ga je kao dečaka dugo mučila. Opisujući ovaj događaj, Ilić na jednom mestu piše sledeće:
Kao kroza san opominjem se manastirskoga oltara i jednoga kandila, koje je tajanstveno treperilo nad mračnim dverima, i još kaluđera u pozlaćenim odeždama kako je metnuo obe ruke na moje teme, podigao oči nebu i nešto šapuće. Pod tim rukama osećao sam nešto prijatno. I sećam se kako me je, posle toga, počeo milovati, i dao mi jednu malu pogačicu preko koje beše užlebljeno znamenje krsta.
Monah iz pišćevog sečanja je iguman Gedeon Jurišić, bogoslov, patriota, glasovit besednik, poznanik kneževa Miloša i Mihajla i autor nekada prilično čitanog i popularnog „Dečanskog prvenca“, svojevrsnog putopisa kroz južne srpske zemlje, objavljenog 1852. godine.
Iguman Gedeon je primio upravu nad manastirom Rakovica petog decembra 1870. godine i za vreme njegovog upravljanja manastir je doživeo pravi procvat. Važio je za blagog i sposobnog čoveka a mnogi Beograđani su upravo zbog njegovih čudnovatih isceljenja hrlili u Rakovicu. Nažalost, 14. februara 1872. godine iguman Gedeon je zadavljen od strane četvorice pustahija, od kojih su trojica osuđena na smrt i streljana a četvrti uspeo da pobegne.
Dragutin Ilić je njegovu smrt pretočio u pripovetku „Igumanova sen“, koja je prvi put objavljena na dvadesetogodišnjicu igumanove smrti 1892. godine, što svakako svedoči o pijetetu koji je čuveni pisac gajio prema igumanu. Iguman Gedeon je takođe sahranjen u porti manastirske crkve ali njegov grob, nažalost, danas nije sačuvan.
Tokom 1959. godine, manastir Rakovica postaje ženski manastir a zahvaljujući svom položaju, bogatom istorijskom nasleđu ali i pričama o iznenadnim isceljenjima, ovo mesto se i danas rado posećuje i o njemu, s razlogom, priča i pripoveda.
Autor: Mladen Milosavljević, pisac i etnolog
Beogradske priče – Ljudi, ulice, trotoari, prolazi, sudbine…
