Zadužbinarstvo u Srbiji ima veoma duboke korene koji sežu do u srednji vek. Sama reč zadužbina, kako u svom izvornom srednjovekovnom tako i u kasnijem značenju, izgovarala se kao zadušbina, odn. građevina podignuta za nečiju dušu, nezaborav i večiti spomen.
Ipak, zadužbinarstvo svoj pravi uspon doživljava tek na razmeđi XIX i XX veka u periodu punog procvata i razvoja građanskog društva.
U Srbiji je krajem XIX veka donesen Zakon o zadužbinama. Fondom je upravljao odbor čiju strukturu je određivao darodavac svojim osnovnim pismom ili je to prepuštao određenoj ustanovi, najčešće onoj kojoj je zadužbina ostavljena.
Od XIX veka pa sve do Drugog svetskog rata u upravnim odborima zadužbina nalazile su se neke od najznačajnijih ličnosti naše nauke i kulture, a jedan od osnovnih kriterijuma prilikom izbora na ovo mesto bili su profesionalna reputacija i neosporan moralni kvalitet.
Među zadužbinarima je bilo malo intelektualaca. Većinom su to bili uspešni ljudi, pretežno trgovci ponikli iz naroda, koji su želeli da deo svog uspeha na neki način podele sa narodom.
Jedan od prvih velikih zadužbinara i svojevremeno jedan od najbogatijih srpskih trgovaca, bio je Ilija Milosavljević – Kolarac. Bez obzira na činjenicu da je odrastao u velikom siromaštvu, Kolarac je bio svestan značaja koji obrazovanje ima za prosperitet jednog naroda, te je znatan deo svog imetka zaveštao za potrebe budućeg Univerziteta, zbog čega njegovo ime i danas slovi kao jedan od sinonima srpskog zadužbinarstva.
Ilija Milosavljević je rođen oko 1800. godine u selu Kolari blizu Smedereva, od oca Milosava, abadžije odn. krojača narodnih odela i majke domaćice.
Nakon sloma Prvog srpskog Ustanka, Ilijin otac sa porodicom beži preko Dunava i nastanjuje se u selu Crepaja, koje se u to vreme nalazilo na teritoriji Austrije.
Boraveći van Srbije, iako još uvek dečak, Ilija započinje svoj prvi trgovački posao, preprodajući ribu koju je kupovao od lokalnih ribara i trgujući drugom sitnijom robom.
Nakon što se situacija u Srbiji malo stabilizovala i pošto su zvanične turske vlasti objavile amnestiju, Kolarčeva porodica se ponovo vraća u rodno selo, a nedugo potom, Ilija po prvi put dolazi u Beograd. Boraveći u njemu na kratko, kao pripadnik bezimene i bezbrojne sirotinje, dečak je verovatno još tada, instinktom koji će mu decenijama kasnije doneti ogroman imetak, mogao da nasluti kakvu priliku predstavlja život u najvećem gradu potonje Kneževine.
Vrlo je moguće da je mali Ilija još tada odabrao svoje buduće zanimanje, zaustavivši pogled na pročelju neke uglednije trgovačke radnje, obzirom na to da je odmah posle beogradske, njegova sledeća stanica bio Vršac, gde je poslat od strane jednog rođaka da se usavršava kao trgovački šegrt.
Nekoliko godina kasnije Kolarac se ponovo vraća u Beograd, a njihov ponovni susret biće sudbonosan i za dečaka i za grad.
On neko vreme radi kao trgovački pomoćnik, da bi ga put konačno doveo do Milutina Radovanovića, jednog od najviđenijih trgovaca ondašnjeg vremena a koji će, kako će se kasnije ispostaviti, uskoro postati i Kolarčev tast.
Našavši se ponovo u Beogradu, ovoga puta sa trgovačkim zanatom u rukama, Ilija u prestonicu dovodi i svoju braću, a vremenom u svojim trgovačkim poslovima nadmašuje mnoge grčke, cincarske i jevrejske trgovce, koji su se generacijama unazad bavili ovim poslom.
Nakon ženidbe sa Sinđelijom, koja je bila devet godina mlađa od njega, ćerkom svog bivšeg gazde, Kolarac otvara svoju prvu trgovačku radnju na ondašnjem Zereku, delu Dorćola na kome su živeli uglavnom Turci i Jevreji. Ostalo je zabeleženo da je u ondašnjoj patrijarhalnoj sredini, koja se prema ženama odnosila grubo a neretko i surovo, supruga Ilije Milosavljevića bila u svemu jednaka sa svojim suprugom.
Tokom 1828. godine Kolarac, zbog nekakvih nesuglasica sa knezom Milošem odlazi u Pančevo, a tamošnje poslove na početku vodi sa rođakom Đorđem Jovanovićem – Servijancem, koji ga je petnaestak godina ranije poslao na zanat u Vršac. Posao se širi i Kolarac ubrzo počinje saradnju sa Đorđem Vajfertom, dedom potonjeg beogradskog pivara i srpskog dobrotvora.
Ilija Milosavljević se u Beograd vraća tek posle 1856. godine, nakon ženine smrti, kada kupuje kuću u blizini ondašnje Stambol kapije, u ulici Kastriotinoj broj 1 (današnja Makedonska ulica) i trgovačke poslove postepeno zamenjuje kupovinom zemljišta.
Naš čuveni akademik, etnograf i pisac Milan Đ. Milićević, u svom delu „Kneževina Srbija“ pominje da je Kolarčeva kuća bila izgrađena na zemljištu na kome su Turci nekada vršili odmazdu nad zarobljenim srpskim življem.
Po povratku u Beograd Kolarac se sve više okreće ka prosveti i kulturi i pravi prve korake ka onome što će se kasnije razviti u njegovu zadužbinu. Iako je i do tada pomagao izdavanje književnih dela, Kolarac 1861. godine, uz pomoć svog prijatelja Koste Cukića, osniva Književni fond Ilije Milosavljevića Kolarca, koji je do Prvog svetskog rata objavio oko 120 knjiga, a jedna od prvih jeste prevod klasika Aleksandra Dime „Grof od Monte Krista.“
Novembra 1877. godine izbila je Topolska buna. Povod za izbijanje sukoba bilo je odbijanje pripadnika lepeničkog i jaseničkog bataljona narodne vojske da polože zakletvu i pođu na granicu uoči Drugog srpsko–turskog rata. Kralj Milan je pobunu ugušio za nekoliko dana i uhapsio 70 pobunjenika, a na iznenađenje javnosti, među uhapšenima našao se i Ilija Milosavljević.
Čini se da je kralj iskoristio pobunu kako bi se obračunao sa svojim protivnicima, te da je Kolarac, koji je bio u sukobu sa Obrenovićima još iz perioda kneza Miloša, pao kao žrtva starog duga. Iako je ubrzo pomilovan, boravak u zatvoru ostavio je traga, te Kolarac umire nepunih godinu dana kasnije.
Bogati trgovac je testamentom odredio da se njegov novac upotrebi za osnivanje Beogradskog univerziteta i jačanje književnog fonda Ilije Kolarca.
Oko Kolarčeve zaostavštine vodila se velika polemika, pošto su neki članovi porodice pokušali da ospore njegov testament, koji je potvđen tek nekoliko godina po njegovoj smrti, na trećoj i poslednjoj istanci, pred Kasacionim sudom, 16. oktobra 1881. godine. Iako je u svojoj poslednjoj volji zaveštao značajna sredstva, ona ipak nisu bila dovoljna da se odmah krene sa realizacijom univerzitetskog i književnog fonda, tako da je predviđeno da se sredstva umnožavaju putem kamate.
Ovakvom dinamikom književni fond je već negde 1900. godine dostigao sumu od 20.000 dukata cesarskih, a univerzitetski je tek 1927. mogao da počne da ostvaruje odluke Testamenta a jedna od prvih bila je izgradnja zgrade Kolarčevog narodnog Univerziteta, koji je počeo da radi već 1932. godine.
Što se tiče književnog fonda Ilije Milosavljevića Kolarca, on je imao veoma razvijenu izdavačku delatnost, zahvaljujući kojoj su štampana neka od dela mnogih naših eminentnih naučnika i ljudi od pera. Neki od njih su: pisci Ivo Andrić i Isidora Sekulić, lingvisti Milan Budimir i Aleksandar Belić, koji je bio i višegodišnji predsednik Kolarčeve zadužbine i velikan čije ime danas nosi knjižara u prizemlju zgrade Kolarčevog Univerziteta.
Od čitave zaostavštine Ilije Milosavljevića – Kolarca, prvobitnu zadužbinarsku funkciju danas obavlja jedino zgrada Kolarčevog narodnog Unuverziteta, čija koncertna sala predstavlja jednu od najakustičnijih u Evropi.
Priča o Kolarcu, kao i drugim našim zadužbinarima i narodnim darodavcima nameće jedno pitanje: šta se dogodilo sa ovim divnim običajem da uspešni ljudi na kraju života, svoju imovinu zaveštavaju narodu iz kog su potekli?
Da li je sada sve drugačije ili trenutna zadužbinarska praznina predstavlja tek samo izvesno odstupanje od pravila – ostaje nam da vidimo u vremenima koja su pred nama.
Autor: Mladen Milosavljević, etnolog i pisac
Beogradske priče – Ljudi, ulice, trotoari, prolazi, sudbine…
