Zaboravljeni pisac prve srpske naučne fantastike

Da vas je ovih dana, kojim slučajem, put naveo ka Novom groblju, na parceli 22, pred grobnicom sa brojem 2-III zatekli biste samo tišinu.

Nad jednostavnom i zapuštenom grobnicom slučajnog posetioca bi dočekala bista koja, makar na prvi pogled, neodoljivo podseća na lik Nikole Pašića. Kraj biste su i dva bareljefa sa ispisanim imenima Jovan i Jela, a ispod nje ime i prezime koje vam, ukoliko niste pisac, teoretičar književnosti ili slučajni zaljubljenik u književnu fantastiku, verovatno ne bi značilo mnogo.

To je ime jednog od najplodnijih pisaca domaće književnosti, urednika, političara, spiritiste i člana čuvene književne porodice Ilić – Dragutina J. Ilića. Baš tu, ispod godine rođenja i smrti, mogao bi vam privući pažnju i jedva vidljiv epitaf, koji, reklo bi se, na najbolji način opisuje životni put ovog književnog izgnanika:

Zao udes rušio mi snove

ja uporno zidao sam nove

Iako je odrastanje uz oca kakav je bio Jovan Ilić, književnik i ministar pravde, obećavalo lepu budućnost, usud je hteo da život Dragutina Ilića bude trnovit i krajnje neizvestan.

Ovaj svestrani pregalac pisane reči ogledao se u gotovo svim književnim žanrovima pa je, između ostalog, smatran rodonačelnikom građanskog romana, radio kao urednik i saradnik brojnik književnih časopisa (Zastava, Letopis Matice Srpske, Velika Srbija, Brankovo Kolo, Bosanska Vila, Stražilovo, Otadžbina…).

Njegova drama „Posle milijon godina“, objavljena 1889. godine, smatra se prvom dramom sa elementima distopije i naučne fantastike na svetu.

Otuda i pitanje, kako to da se ime Dragutina Ilića ne nalazi u svetskim enciklopedijama naučne fantastike, rame uz rame sa velikanima poput Žila Verna ili Herberta Džorža Velsa?

Ovome je, baš kao i u slučaju Lazara Komarčića, pisca prvog srpskog naučno-fantastičnog romana „Jedna ugašena zvezda“, ponajviše doprinelo Skerlićevo izostavljanje Ilića i Komarčića i iz svoje Istorije nove srpske književnosti.

Ipak, pođimo od početka.

Dragutin J. Ilić je rođen 2. februara 1858. godine u Beogradu, u tadašnjoj Vidinskoj ulici. Tačnije, kuća porodice Ilić nalazila se na uglu današnjih ulica Palmotićeve i Džorža Vašingtona, u beogradskom naselju Palilula.

Kuća Ilića sagrađena je 1864. godine a srušena, kako stoji u pojedinim izvorima, krajem tridesetih godina XX. veka i danas, na mestu gde se nalazila ova čuvena kuća, nema nikakvog spomen obeležja.

Beograd je u to vreme brojao jedva nešto preko 20.000 stanovnika, i predstavljao je siromašnu palanku bogate prošlosti i neizvesne budućnosti. Prepun naherenih kućeraka i dućana od nepečene cigle prekrivenih ćerpičima, Beograd se sredinom XIX veka tek pomaljao iz orijentalnog blata, pokušavajući da uhvati svoj evropski i svetski orijentir.

Godinu rođenja Dragutina Ilića obeležiće značajni događaji, poput zasedanja Svetoandrejske skupštine (na kojoj je posao sekretara obavljao upravo Dragutinov otac Jovan), kao i svrgavanje Aleksandra Karađorđevića sa vlasti, te dolazak kneza Miloša Obrenovića.

Upravo će predstavnici ove dinastije, a najviše prvi srpski kralj obnovljene Srbije – Milan Obrenović, brojnim progonima i kaznama doprineti neizvesnoj sudbini Dragutina Ilića. Šest godina po Dragutinovom rođenju, Jovan Ilić je u dvorištu dozidao novu kuću, koja će naredne četiri decenije predstavljati prvi književni salon ondašnjeg Beograda, i na čijem se pragu, po rečima Branislava Nušića: razvijao proces prelaza, romantizma u realizam.

Interesantan je i podatak, da je Nušić, upravo, svoju prvu komediju Narodni poslanik, pročitao baš u dvorištu pomenute kuće, porodice Ilić, u kojoj je, po sopstvenom priznanju, nekoliko puta i živeo.

Deo svog života Dragutin Ilić radi kao činovnik, najpre u Vranju 1881. godine, zatim u Beogradu i u Zaječaru, gde je bio postavljen za sekretara prekog suda na kome se sudilo učesnicima Timočke bune. Svoje utiske sa suđenja objavio je pod nazivom Zaječarska buna. Iz tog perioda potiče i njegovo sve otvorenije protivljenje politici kralja Milana, zbog koje je često bio proganjan.

Tokom 1888. godine objavljuje brošuru pod nazivom Baroni u Srbiji a zatim, maja meseca iste godine, i burlesku Karaveštac, u kojoj je napravio jasne aluzije na vladu kralja Milana i predsednika vlade Nikole Hristića.

U svojim kasnijim beleškama Ilić će napisati kako je ovaj njegov rad protiv vlasti, ujedno, bio i njegov zao duh, a sličnu sudbinu imao je i Dragutinov politički sapatnik Branislav Nušić, nakon objavljivanja čuvene pesme Pogreb dva raba.

Ni privatni život Dragutina Ilića nije bio manje buran od javnog. On se, na zaprepašćenje ondašnje beogradske javnosti, 1895. godine oženio svojom bliskom rođakom Jelom.

Iako je gotovo sva rodbina bila protiv njihovog venčanja, oni su čitav život ostali zajedno. Zahvaljujući Jeli, sređena je i sačuvana Dragutinova rukopisna zaostavština, koja još uvek nije objavljena u vidu sabranih dela, ali koja predstavlja vredan materijal za proučavanje političkih prilika u književnosti na razmeđi XIX i XX veka.

Početkom prošlog veka, tačnije 1902. godine, vraća se iz Bukurešta, gde je proveo jedan deo svog progonstva, u Beograd, gde živi i radi narednih desetak godina. Pretpostavlja se da je u ovom periodu, u Vrnjačkoj Banji izgrađena i velelepna Vila Jela, koja je predstavljala svojevrsni nastavak tradicije književnog salona, koji je nekada predstavljala Dragutiniva rodna kuća.

Nažalost, iako postoji i danas, ovu građevinu je zadesila sudbina palilulskog doma porodice Ilić, budući da nema nikakve naznake o njenom istorijskom značaju.

Najveći deo Prvog svetskog rata, Dragutin i Jela provode u Rusiji i Francuskoj, obavljajući svojevrsnu diplomatsku misiju za potrebe srpske vlade. Nakon povratka iz Pariza u Beograd, Dragutin se zapošljava na mestu upravnika biblioteke Narodne skupštine, na kome ostaje sve do svoje smrti prvog marta 1926. god.

Što se tiče književnog stvaralaštva Dragutina Ilića, najpre treba pomenuti njegovu dramu Posle milijon godina.

Prvo naučnofantastično delo u srpskoj književnosti, po mišljenju nekih teoretičara žanra fantastike bilo je i prva drama iz podžanra tematski vezanog za antiutopiju.

Vredan deo Ilićeve rukopisne zaostavštine, čine i njegovi zapisi vezani za priviđenja i iskustva sa spiritističkih seansi. Zahvaljujući izdavačkoj kući Narodna knjiga – Alfa, 2003. godine, pojavilo se štampano izdanje ovih Ilićevih zapisa, pod nazivom Moja ispovest, sa podnaslovom Spiritualistička autobiografija.

U pitanju je vrlo lična i intimna priča o mističnim i neobičnim pojavama koje su pratile život Dragutina Ilića. Tako saznajemo da je do svoje sedme godine bolovao od neke mistične bolesti, za koju nije bilo leka ni u zvaničnoj ni u alternativnoj medicini. Napokon, nakon što ga je majka odvela u manastir Rakovica, kod igumana Geodona, mistične bolesti je nestalo. Pojedine slike, naročito one vezane za Ilićeva priviđanja u najranijem detinjstvu, u blizini roditeljske kuće i pred školom, spadaju u vrhunske primere književne strave u domaćoj književnosti.

Takođe je, putem spiritističkih seansi pokušavao da stupi u kontakt sa dušama umrlih, jer je verovao da mu se, s vremena na vreme, ukazuju. Prilikom jedne od njih, koju je opisao u svojim beleškama, tvrdi kako je lično od svog preminulog brata Vojislava, dobio podatke o Judi, koje je kasnije iskoristio u svojoj knjizi Svetle slike.

Spiritizam je na razmeđi XIX i XX veka bio prilično česta pojava, naročito u intelektualnim gradskim i mondenskim krugovima. U to vreme se uveliko rasplamsavala doktrina teozofije i antropozofije, čija se učenja i shvatanja onostranog, delimično podudaraju sa teorijom spiritizma.

Ne treba zaboraviti ni činjenicu, da je veliki broj ondašnjih beogradskih intelektualaca, na prvom mestu Čedomilj Mijatović – političar i diplomata od ugleda, takođe, prisustvovao ovim seansama, pišući o njima sa oduševljenjem.

Takođe, u njegovom radu su primetni i elementi fatalizma, nastalih pod uticajem istočnjačkih religija, koje je proučavao. Verovao je da je čovekov život unapred predodređen, kao i da slobodna volja nema nikakvog uticaja na budući sled događaja.

Sam Dragutin Ilić se u prologu svog najpoznatijeg romana o starom Beogradu – Hadži Diša, kritički osvrnuo na nemar mlađih generacija, opisujući zatravljene i zaboravljene beogradske grobove.

Tako se osećao i autor ovih redova, stojeći na parceli broj 22, pred grobom broj 2-III. Ostaje nam da se nadamo da će, možda, neke buduće generacije obratiti više pažnje na dela ovog genijalnog čoveka, makar i posle milion godina.

Autor: Mladen Milosavljević, pisac i etnolog