Zaboravljeni masakr nevinih u Pančevu

Nacisti Rudolfu Hofmanu suđeno je pred nemačkim sudom 1973. godine za ubistvo 36 srpskih civila u Pančevu 22. aprila 1941. godine.

Istraga o ovom zločinu počela je pošto 1963. godine fotograf nacističke vojske Vermahta, Gerhardt Gronefeld, objavio fotografije zločina. Još strašnjji dokaz, filmski snimak masakra, i to u boji, što čitavom užasu daje još jaču dimenziju, ugledao je svetlost dana je tek 1997. godine tako da nije bio dokaz na suđenju.

Pored toga što se na fotografijama, a što su potvrdili i nemački svedoci, vidi da su žrtve nedužni civili, Hofman je oslobođen uz obrazloženje da su ”streljani partizani koji su po međunarodnom pravu mogli da budu osuđeni na smrt”.

Zanimljivo je da Titova Jugoslavija nije aktivno učestvovala na ovom suđenju i nije obezbedila dokumentaciju i svedoke iz Pančeva jer je tada imala razvijenu ekonomsku saradnju sa SR Nemačkom pa nije želela da kvari odnose. Za ovu nezainteresovanost postoji još jedan razlog. Za ovaj zločin se znalo ali se primetno prećutkivao jer su većina streljanih bili ideološki protivnici komunista, ugledni građani i pripadnici sokolskog pokreta.

Kada je Hitler napao Kraljevinu Jugoslaviju, najsnažniji deo njegovih snaga, jedna SS divizija i jedna Vermahta, krenule su ka Beogradu iz Rumunije preko Alibunara i Pančeva.

Pred ovih snagama jugoslovenska vojska nije imala šanse, i povukla se iz Pančeva 11. aprila 1941. godine. Pre odlaska streljali su devet folksdojčera koji su špijunirali za Nemce.

To streljanje izazvalo je gnev lokalnih Nemaca. Oni će biti sahranjeni tek 22. aprila ujutru, uz pune vojne počasti nemačke vojske – istog dana kada će se smrt i neopisiva patnja nadviti nad grad.

Još pre te sahrane stigli su zahtevi za osvetu prema lokalnim Srbima. Time se može objasniti neverovatno necivilizacijsko i varvarsko ponašanje dela nemačke zajednice prema ubijenim Srbima i atmosfera linča koja je tih dana vladala u Pančevu.

SS i Vermaht su iskoristili ubistvo jednog nemačkog vojnika koje se dogodilo 20. aprila, prilikom proslave Hitlerovog rođendana, i to među samim nacistima u međusobnom obračunu, da izađe u susret folksdojčerima – i osveti se surovo lokalnim Srbima.

Izvršili su pretres srpskih kuća 21. aprila 1941. godine i uhapsili veći broj ljudi jer su ”u njihovim stanovima pronađeni delovi jugoslovenskih uniformi, trofejno ili zastarelo oružje.“

Darinka Šiškulović je bila obešena jer su lokalni folksdojčeri tvrdili da su ubice nemačkog vojnika došli iz njenog restorana. Streljan je i dečak u čijoj su kući na zidu našli okačenu svečanu sablju koja je pripadala njegovom ocu, oficiru, koji je umro pre rata.

Jozef Fajgel, nemački stanovnik Pančeva, svedočio je da je „lično poznavao najmanje 25 ljudi među poginulima koji nikome nisu učinili ništa loše”.

Četrdeset izabranih talaca prebačeno je sutradan u hotel Esplanada (danas Hedonist) gde je održano vojno suđenje, kojim je predsedavao Rudolf Hofman.

Četvorica muškaraca su puštena na interevenciju uglednih Nemaca. Osuđeno je na smrt 36 lica od kojih su četvorica, koji su proglašeni krivim za „nerede i neovlašćeno posedovanje oružja”, odmah streljani u dvorištu hotela, iza sale gde se održavalo suđenje.

Stefan Кlajber, etnički Nemac, koji je radio kao prevodilac, rekao je 1967. godine u istrazi u Nemačkoj, da je u sobu uvođeno po deset ljudi, da im je bilo zabranjeno da govore kao i da je Hofman išao od jednog do drugog i govorio: ”ti visiš, a za tebe metak”.

Vešanje je bilo namenjeno imućnim i uglednim Srbima kako bi se obezglavila i zastrašila srpska zajednica. Likvidirani su student Aleksandar Topolovački koji je bio istaknut u martovskim demonstracijama protiv Trojnog pakta i gimnazijski profesor istorije Jovan Maksin jer je na časovima kritikovao Hitlera.

Ubijeni su i Mirko Skovran, nastavnik matematike u pančevačkoj gimnaziji, koji je bio predsednik pančevačkih sokola i Tihomir Dimković, gradski funkcioner i sin lokalnog pravoslavnog sveštenika, koji je bio aktivan u raznim društvenim i nacionalističkim udruženjima.

Streljani su Ljubomir Ristić, gradski bibliotekar i muzejski čuvar od 1939. godine koji je bio veoma popularan u krugu napredne pančevačke omladine“ i gradski funkcioner, radikal, Milenko Jeftić.

Žrtve su sprovedene kroz špalir lokalnih Nemaca koji su slavili, na srpsko pravoslavno groblje gde su silom dovedene njihove porodice i drugi ugledni Srbi da gledaju pogubljenje, što je bilo posebno zverstvo. Deca nekoliko žrtava su vrištala i padala u fras.

Četrnaest ljudi, postrojeno uza zid groblja, odmah je streljano. Vešanje 17 muškaraca i jedne žene urađeno je na sadistički način jer su žrtve naterane da gledaju vešanje prethodnika i kako se nemački vojnici i etnički Nemci iživljavaju na telima obešenih, gađaju ih kamenicama dok umiru u mukama i nazivaju ih ”srpskim svinjama“.

Vešanje je vršio dobrovoljac, lokalni Nemac, Herman Brum uz pomoć mađarskog dobrovoljca čiji je posao bio da žrtvama veže ruke i noge. Njih dvojica su vezane ljude krvnički udarali i šutirali pre vešanja. Brum je poginuo 1943. godine u Bosni kao pripadnik SS u borbi sa partizanima.

Posle vešanja, lokalni Nemci i nemački vojnici slikali su se pored obešenih ljudi, vadili im kravate i stvari iz džepova, postavljali im šešire na glave kao i cigarete u usta i nos, skrnaveći tela u jednom čudovišnom raspoloženju.

Pančevka Ana Mild, etnička Nemica, dala je izjavu u istrazi da je videla ne ”samo nemačke vojnike već i stotine Pančevaca kako se bore za dobar pogled i najbolju poziciju za fotografisanje sa obešenim žrtvama”.

Hajnrih Кeler, u vreme maksakra osmogodišnji dečak, rekao je da je „masovno pogubljenje u Pančevu okončalo miroljubivu kulturu suživota nas, podunavskih Švaba i Srba jer je 36 nevinih ljudi surovo ubijeno, uključujući srednjoškolca sa kojim sam razgovarao dan ranije kada je vukao vodu i ribao lonce za poljsku kuhinju Vermahta”.

Masakr u Pančevu nije najveći zločin koji su nacisti počinili u Jugoslaviji. Ali je prvi zločin koji je najbolje dokumentovan fotografijama i filmskim snimkom. Danas u Pančevu ulice imaju samo dve žrtve, Vladimir Žestić i Jovan Maksin, jer su bili komunisti, a na pravoslavnom groblju u Pančevu nalaze se dve spomen ploče koje su podinute tek 70 godina posle masakra!?

Na kraju, pitate se otkud priča o masakru u Pančevu na portalu koja se bavi istorijom Beograda? Na dan masakra, 22. aprila, Pančevo je bilo deo Beograda u čiji je sastav ušlo 1918. godine kada i Zemun. Nemački i italijanski ministri fon Ribentrop i grof Ćano sastali su se upravo tog dana kada je u Pančevu masakrirano 36 ljudi, 22. aprila 1941. godine, u Beču kako bi podelili teritoriju Kraljevine Jugoslavije. Banat je ostao deo uže Srbije, koja je bila teritorija pod direktnom nemačkom okupacijom, ali Pančevo je oduzeto Beogradu. I ta odluka nikada nije promenjena, do danas.

Autor: Goran Vesić, ministar u Vladi RS