Sećanje na beogradskog Dubrovčanina koji nam je otkrio Srednji vek

Kada je u martu 2022. godine Aleksandar Deroko dobio spomenik, na prethodnih godina formiranoj pešačkoj zoni ispred hotela „Palas” na Topličinom vencu, naš grad se posle 36 godina od smrti odužio ovom svestranom čoveku, umetniku, arhitekti, pedagogu, piscu i istraživaču srpske kulturne prošlosti.

Deroko se rodio 4. septembra 1894. godine kao unuk Jovana Deroka, Dubrovčanina italijanskog porekla, koji se sredinom devetnaestog veka doselio u Beograd kao i mnoge druge dubrovačke porodice poput Ban, Sondermajer i Vagner.

Beograd se borio za potpunu državnu nezavisnost, ali je srpska država uživala autonomiju u okviru umiruće Otomanske imperije, pa je bila svetionik za slobodne Slovene širom Balkana. Tako je Beograd postao duhovna prestonica južnoslovenskih naroda, u kojoj je Jovan Deroko bio nastavnik „načertanija i krasnopisanija”.

Radeći u beogradskim školama, Deroko je dao značajan doprinos stvaranju tradicije učenja crtanja i razvoja crtačke kulture kod nas. U braku sa Кatarinom, koja je bila pola Srpkinja, a pola Nemica, imao je sina Evžena Deroka, Aleksandrovog oca. Aleksandar je položio Veliku maturu 1913. godine i upisao mašinski odsek Tehničkog fakulteta kako bi „konstruisao aeroplane”.

Odmah po napadu Austrougarske na Srbiju u julu 1914. godine, Deroko je pristupio vojsci i postao đak-narednik, da bi kao jedan od „1300 kaplara” 1915. godine prešao Albaniju. Zaljubljen u avione još kao dete, pamtio je pad Edvarda Rusijana na Donjem gradu Beogradske tvrđave i doživeo da postane pilot savezničke avijacije, boreći se na nebu sa neprijateljem.

Posle rata je studirao arhitekturu. Tih godina upoznaje svog najboljeg prijatelja Rastka Petrovića, koji mu je promenio život. To prijateljstvo trajalo je do Rastkove smrti 1949. godine.

Već 1928. godine, Deroko je izabran za asistenta na Tehničkom fakultetu na predmetu „Vizantijska i stara srpska arhitektura”. Iste godine dobija stipendiju francuske vlade i odlazi u Pariz, gde ga čeka Rastko Petrović, koji ga upoznaje sa širokim krugom poznanika i prijatelja iz sveta kulture i umetnosti Pariza.

Zajedno sa arhitektom Bogdanom Nestorovićem pobeđuje na konkursu za idejno rešenje Hrama Svetog Save. Ovim rešenjem nije urađen samo Hram, već i okolina koja je u to vreme bila neizgrađena.

Deroko je predvideo izgradnju crkvenog suda, Bogoslovije i drugih zgrada u funkciji bogomolje, kako bi Hram postao novo sedište tek ujedinjene Srpske pravoslavne crkve.

Po Derokovim zamislima i nacrtima građene su mnoge kuće i vile u Beogradu. Ipak, u ovom periodu Deroko se potpuno afirmisao kao naučnik i istraživač srpske srednjovekovne baštine.

Zahvaljujući njegovom neumornom radu, mnogi srpski srednjovekovni spomenici, često zapušteni, sačuvani su od zaborava i predstavljeni javnosti sa potpunim arhitektonskim analizama i tehničkim crtežima. Deroko je u tom periodu gradio mnoge sakralne objekte u Mostaru, Sarajevu, Nišu, manastiru Žiča i Beogradu.

U aprilskom ratu 1941. godine, kao rezervni oficir jugoslovenske kraljevske vojske, pao je u ustaško zarobljeništvo u Sarajevu, odakle je uspeo da pobegne.

Nemačke okupacione vlasti u Srbiji zatvorile su ga u logor na Banjici, gde je proveo tri teške nedelje sa mnogim beogradskim intelektualcima za koje su kvislinške vlasti verovale da ne podržavaju Treći Rajh. Na Banjici je nacrtao ciklus crteža iz logoraškog života, koji su danas dragoceno svedočanstvo o zločinima počinjenim u ovom logoru.

Tokom nacističke okupacije nije pristao da podrži kvislinšku vladu, pa je oslobođenje Beograda u oktobru 1944. godine dočekao sa velikim oduševljenjem, iako nije bio komunista.

Ipak, ideologija koja je pobedila i socijalistički realizam nisu bili njegovo prirodno okruženje, pa je, za razliku od kolega kao što je Nikola Dobrović, odlučio da se posveti radu u struci, profesorskom pozivu i pisanju članaka i knjiga.

Zajedno sa Svetozarom Radojčićem počinje 1947. godine arheološka istraživanja na lokalitetu Caričin grad, a 1951. godine na Smederevskoj tvrđavi. Dekan Arhitektonskog fakulteta u Beogradu postaje 1950. godine, a 1952. počinje da predaje kao redovan profesor na Filozofskom fakultetu.

Кapitalno izdanje „Narodno neimarstvo” u dve knjige, „Selo” i „Varoš”, izdaje 1968. godine, a potom i veoma poznat udžbenik za studente arhitekture i istorije umetnosti, „Monumentalna i dekorativna arhitektura u srednjevekovnoj Srbiji”.

Posebna inspiracija bili su mu srednjovekovni gradovi, kao i život gradskog stanovništva u njima, pa su tako napisane „Srednjovekovni gradovi u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji”, kao i „Srednjovekovni gradovi na Dunavu”.

Deroko je posetio Svetu Goru i Hilandar 1954. godine, nakon čega je često putovao tamo jer, kako je pisao, „kad čovek pođe jednom tamo, ne može da ne dođe ponovo”. Njegova istraživanja predstavljena su u knjizi „Sveta Gora” iz 1967. godine, koja je kao prva monografija doživela veliku popularnost u tadašnjoj Jugoslaviji.

Iako nije mnogo projektovao u socijalizmu, 1953. godine po njegovom projektu izveden je spomenik Кosovskim junacima na Gazimestanu. Da ništa drugo nije projektovao nego ovaj spomenik, dovoljno je da ostane zauvek u kolektivnom sećanju našeg naroda.

Penzionisan je 1964. godine, ali je nastavio da radi na istraživanjima kao član Srpske akademije nauka i umetnosti. Slikao je i nastavio da piše ne samo udžbenike, već i memoare koji su bili hronika Beograda, kao što su „Jeroplan” i „Manglupluci”. Preminuo je 30. novembra 1988. godine.

Beograd mu se odužio spomenikom, kao i Milutinu Milankoviću, Borislavu Pekiću i despotu Stefanu Lazareviću. Dugovi prema Branku Pešiću, Jovanu Jovanoviću Zmaju, Vasku Popi, Mihailu Pupinu, Milošu Crnjanskom, Meši Selimoviću… još uvek nisu vraćeni.

Setiće se valjda jednom neko, jer kako su rekli za Molijera, njihovoj „slavi ništa ne nedostaje”. Oni „nedostaju našoj”.

Autor: Goran Vesić