Reljef Stambol kapije sa kuće Barjaktarevića stoji i danas u Dositejevoj

Kada je 21. marta (po starom kalendaru) 1866. godine osvanula vest, tačnije, naređenje kneza Mihaila o rušenju nadaleko čuvene i po zlu zapamćene Stambol-kapije, ondašnji Beograđani reagovali su različito.

Sa jedne strane, vladalo je oduševljenje što će simbol represije nad pravoslavnim stanovništvom konačno nestati s lica zemlje a samim tim, vremenom, iščileti i iz sećanja dolazećih generacija.

Beograd je u to vreme brojao oko 20.000 stanovnika, a među njima je još uvek bilo onih koji su, na osnovu ličnog iskustva ili pak iz priča najbližih, pamtili nebrojene turske zločine, od kojih se sa najviše užasa govorilo o nabijanjima na kolac.

Sa druge strane, bilo je i onih koji su govorili da Stambol-kapiju, bez obzira na ono šta ona simbolizuje u sećanju naroda, treba sačuvati kao spomenik kulture i obeležje jednog teškog vremena.

Ipak, kneževa reč bila je presudna, tako da je nešto više od 50 radnika započelo sa rušenjem Stambol-kapije, koje je okončano već 19. maja iste godine.

Iako je Beograd bio podeljen na turski deo varoši, koji je obuhvatao tvrđavu i nekoliko zgrada od javnog značaja poput policije, i deo grada naseljen Srbima, pravoslavno stanovništvo je i dalje živelo u strahu od Turaka, koji su neretko imali običaj da izazivaju čarke i puškaranja upućena iz tvrđave na srpsku policiju i civile u varoši.

Tako su, trpeći i braneći se, jedne letnje noći 1862. godine, posle sukoba na Čukur-česmi i bombardovanja varoši iz Tvrđave, Srbi preko noći srušili tri gradske kapije: Savu, Varoš i Vidin-kapiju a Stambol-kapiju, koja je jedina od njih bila sazidana od čvrstog materijala, samo su oštetili.

Nikola Hristić, koji se u vreme rečenog događaja nalazio na funkciji ministra unutrašnjih dela, piše da je kapije porušila policija, po njegovoj naredbi. Ipak, verovatnije je da se narod, kome je turskih zuluma bilo preko glave, organizovao i porušio kapije za jednu noć.

Stambol-kapija nalazila se ispred sadašnjeg spomenika knezu Mihailu Obrenoviću i prekoputa zgrade Narodnog pozorišta, i predstavljala je glavni ulaz u grad.

Treba napomenuti da je čitava ondašnja varoš bila opasana od Save do Dunava dubokim rovom i visokim šancem, u koji su bila pobodena visoka hrastova debla, zašiljena na vrhu. Kroz takvu ogradu u grad se moglo ući, i iz njega izaći, kroz četiri kapije, od kojih je Stambol-kapija bila glavna i ujedno najveća.

Bila je ozidana poput manje tvrđave, sa tvrdim svodovima iznad kojih se nalazio debeo sloj zemlje.

Imala je tri prolaza: u sredini jedan veliki za kola, a sa strane po jedan manji, za pešake. Vrata su bila sačinjena od debelih i teških greda, za koje je bila zakovana jaka gvozdena oplata, na kojoj su bili vidljivi tragovi kuršuma i borbi.

Posedovala je i podrumske prostorije sa hodnicima i kazamatima za obitavanje vojnika a pojedini izvori kažu da je u svakom trenutku unutar kapije moglo da se smesti pedesetak nizama.

Stambol-kapija je bila je sazidana od cigli i mekog tašmajdanskog kamena i po svojoj spoljašnjosti podsećala je na manje utvrđenje. Bila je široka 15 a visoka između osam i deset metara, dok joj je dužina merila oko 20 metara. Centralni, takozvani kolski prolaz bio je širok od šest do osam metara, dok je na samom vrhu bilo pobodeno visoko i zaoštreno kolje, na koje su za vreme ustanaka i buna nabijane odsečene srpske glave.

Stambol-kapija zidana je za vreme austrijske uprave nad Srbijom, u periodu tzv. Kraljevstva Srbija, koje je postojalo od 1718. do 1739. godine i prvobitno se zvala Kapija Aleksandra Virtemberškog, nazvana tako po carskom upravitelju Beograda princu Karlu Aleksandru Virtemberškom, koji je za vreme svoje trinaestogodišnje vladavine Srbijom, nosio titulu guvernera.

Kapiju je, od poljane koja se pružala ka Terazijama i Paliluli, rastavljao četiri metara širok rov, pun ustajale vode i svakakvog otpada.

Preko tog rova i iznad vode, od izlaza iz kapije, pružao se drveni most dugačak oko 30 – 40 metara, dopirući do ulaza u negdašnju Kolarčevu pivnicu. Pisac Sreten L. Popović, u svom delu Putovanje po novoj Srbiji, piše da se pred samom Stambol-kapijom nalazio breg na kome su turski vojnici isticali kočeve sa postradalim Srbima i da su upravo na tom mestu pogubljeni i čuveni iguman Pajsije, kao i potonji svetitelj đakon Avakum.

Malo podalje od brega, prema današnjim Terazijama, nalazilo se nekoliko dubokih baruština, kao i prostran rit, pa je bilo veoma opasno prolaziti tuda bez oružja ili društva, budući da je vrebala stalna opasnost od razbojnika i pasa a, kako Popović piše, preko zime su se na tom mestu pojavljivali i kurjaci.

Nedaleko od same kapije, otprilike na mestu na kome se danas nalazi travnjak sa spomenikom Branislavu Nušiću, na uglu Francuske ulice i Trga Republike, nalazio se prostran turski han, koji je početkom XIX veka bio poznat kao Dalačurin-han.

Budući da je gradska kapija zatvarana već sa prvim sutonom, odocneli putnici su mogli u tom hanu da potraže prenoćište. Iako u hanu nije bilo nikakve naročite udobnosti, u gornjem delu su smeštani putnici, koji su noćivali na običnoj slami rasprostrtoj po podu, dok je u prizemlju bila smeštena stoka, taj han je gotovo uvek bio pun gostiju.

Neposredno pre nego što su Turci počeli sa napuštanjem Beograda, taj han je kupio Ilija Milosavljević – Kolarac i na njegovom mestu sazidao svoju čuvenu kafanu, koja je postojala sve do nemačkog bombardovanja 1941. godine.

Za vreme dok su Turci još bili u Beogradu, knez Miloš je najčešće boravio u Topčideru a kada bi nekim poslom dolazio u Beograd, u grad bi ulazio najčešće kroz Varoš-kapiju, koja se nalazila na prostoru današnje Pop-Lukine ulice.

Ostala je zapisana i jedna anegdota iz četrdesetih godina XIX veka, vezana za odnos kneza Miloša i beogradskih Turaka. Naime, knez se na na sultanov rođendan dovezao iz Topčidera do Stambol-kapije. Izašavši iz kočije pred mostom, pešice je prošao kroz kapiju.

Budući da je na grudima, između ostalih odlikovanja imao i nišan odn. veliki sultanov orden, turski nizami su ga pozdravili, postrojeni sa obe strane kapije u stavu mirno. Iako su vojnici kasnije svoj postupak opravdavali time da nisu pozdravljali srpskog kneza, već sultanov orden, u narodu su se uveliko širile priče o strahu koji Kodža Miloš izaziva kod Turaka.

Ipak, jedan vrlo zanimljiv i malo poznat detalj u sada već široko znanoj priči o Stambol kapiji postoji i danas, dajući nam neku posebnu poveznicu sa mestom nepojmljive patnje Beograđana: novinar Vojin Puljević, u knjizi Sećanja starog novinara, daje prikaz reljefa Stambol-kapije koji se nalazi na zgradi u ulici Dositejeva br. 1.

Reljef je rad vajara Đoke Jovanovića a ono što je posebno interesantno jeste to da se neposredno uz Stambol-kapiju, još pre ustanka nalazila kuća porodice, čiji je domaćin za vreme ustanka bio Karađorđev barjaktar, te su njegovi potomci prozvani Barjaktarevićima.

Njegov unuk je, rušeći staru porodičnu kuću, prilikom zidanja zgrade nad ulaznim vratima uzidao i rečeni reljef, izrađen po uzoru na neku staru litografiju. Reljef se može videti i danas, a njegovo postojanje govori mnogo u prilog sećanju na neka teška vremena čije breme ne bledi, ni posle toliko vremena.

Autor: Mladen Milosavljević, pisac i etnolog