Svetske metropole imaju svoje velike i nadaleko poznate trgove.
Današnji Trg Republike, kao centralni beogradski trg, gde se narod oduvek okupljao, gde je bila prva tramvajska okretnica, kojim su prolazili fijakeri, mesto ideja ali i raznih događaja svojevremeno je nosio naziv – Pozorišni trg.
To je prostor oko Narodnog pozorišta i spomenika knezu Mihailu, u strogom centru prestonice, i bio je prvi gradski trg predviđen još regulacionim planom Emilijana Josimovića davne 1867. godine, pre rušenja Stambol-kapije i izgradnje pozorišta dve godine kasnije.
Zgrada teatra je 30 godina bila jedina velika građevina na ovom prostoru, da bi 1882. bio postavljen spomenik velikom knezu.
Mnogo kasnije podizanjem Uprave fondova 1903. godine, (danas Narodni muzej), Jugoslovenske banke 1922. (zgrada Jugoeksporta) palate “Ruinione” 1931. (bioskop Jadran), Ratničkog doma 1932. (Dom vojske), Doma štampe iz
1958.godine – Pozorišni trg formirao je polako svoju fizionomiju.
Ovaj deo grada činile su sve do Drugog svetskog rata stare prizemne i jednospratne kuće sa trgovačkim radnjama, dok nisu razorene prilikom bombardovanja 6. aprila 1941. godine.
Još u toku okupacije rasčišćene su ruševine i oslobođen prostor, da bi posle rata bile uklonjene i tramvajske šine, okretnica premeštena, a trg preimenovan i ubrzo pretvoren – u najveći gradski parking!
Hroničar Svetozar Zorić zabeležio je 1902. da je deo ispod pozorišta, koji je bio slobodan posle porušenih turskih kuća, imao sistem rasporeda ulica koji je bio dosadan kao po šahovskoj dasci: “ulice koje su upravljene ka Dunavu idu najvećim padom zemljišta, a one koje ih seku po horizontu, imale su daleko manji pad”.
“Sistem šahovske tablice pored svoje monotone podele na kvadrate nezgodan je za saobraćaj, jer nikada ne može da se ide prekim putem, odnosno dijagonalom, već mnogo mora da se obilazi. Najviše zgrade izgledaju šablonski i monotono, kao i same ulice. Nedostatak je i što je orijentisanje u tim delovima varoši vrlo teško, jer se teško može zapamtiti mesto i položaj. Teško je upamtiti i ulicu, a kamo li kuću” žalio se neutešno hroničar na moderan urbanistički plan koji je Beograd po prvi put uveo u klasu uređenih evropskih gradova.
Pritužbe se nisu samo odnosile na plan za uređenje dunavske padine već su se nizale i na zdanje novog Narodnog pozorišta.
“Ozidano je u uglu jednog otvorenog mesta, pijace Kneževog spomenika, ali ne u njenoj sredini, već u jednom njenom uglu. Ni spomenik knezu Mihailu nije pogodno okrenut, jer je takođe postavljen uz kraj jednog otvorenog prostora”.
Jedan od najznamenitijih beogradskih arhitekata i urbanista, diplomac Sorbone, Milutin Borisavljević, je 1923. pisao da Beograd nema, kako mnogi misle, samo Terazije kao trg, već ima i Pozorišni trg, ali on nije srce grada i u njega se ne uliva onoliki splet
najvažnijih vena:
Pozorišni trg je “sporedan organ prestonice”. On to ne bi bio da je izvedena ulica sa brojem 18 koja bi sa njim vezivala dunavski kraj. On bi mogao i da ne postoji da nije već napravljen. Osim Poenkareovoj ulici on ne služi ničemu, pošto je Vasina kratka i umire već kod Klasne lutrije” govorio je ovaj umni arhitekta, autor velelepne ograde oko današnjeg Studentskog parka.
Borisavljević je smatrao da samo izgradnjom nove ulice ovaj trg može da odgovara svojoj vrednosti jer bi tako bila ublažena besmislica: da budu dva trga jedan pored drugog, misleći na susedne Terazije kojima je pridavao prvenstvo.
A jedan drugi hroničar, Stanojlo P. Babić, je smatrao da je Pozorišni trg jedino mesto u Beogradu koje je uglavljeno između dve njegove najvažnije ulice i u neposrednoj blizini gradskog središta, zapljusnuto uličnim životom:
“Tu su dve zlatne belege pozorište i spomenik knezu koje čine ovaj trg vrlo otmenim i važnim ukrasom, kome neminovno treba dati na mestu skvera ozbiljnu zgradu od presudnog kulturnog značaja, kao što bi na imanju “društva Njujork” trebalo podići monumentalni Muzički dom, koji bi bio pandan Narodnom pozorištu”.
Zato je uređenje ovog trga najdelikatnije pitanje gradskog uređenja. Bio je oduvek
predstavnik naše gradske kulture i umetnosti, pa je pitanje njegovog sređivanja oduvek bilo pitanje stvaranja najlešeg dela prestonice – pisao je Babić.
On je isticao da kada govorimo o Mlecima uvek imamo sliku Trga Svetog Marka, kada pomislimo na Rim pred nama blješti Trg Svetog Petra, u Firenci želimo da vidimo Piazza della Signoria i Logia dei lauzi, u Drezdenu žurimo ka Brilovoj terasi u Briselu pitamo gde
je Place National. Beogradu je zato suđeno da takav gradski biser bude upravo Pozorišni trg.
Današnji Trg Republike obuhvata prostor između Narodnog pozorišta, Narodnog muzeja, pozorišta “Boško Buha”, Kulturnog centra i Gradske kafane. Pored spomenika knezu Mihailu na njemu se nalazi i spomenik velikom srpskom komediografu i ondašnjem upravniku nacionalnog teatra Branislavu Nušiću.
Pre dve godine je, po prvi put od 1981. godine, dakle posle 41 godinu, temeljno obnovljen i dobio je novo lice, umesto ispucalog asfalta, zapuštenog minijaturnog vodoskoka i decenijama ugaženih žardinjera koje su ometale prolazak pešaka i boravak na Trgu.
U duhu starih vremena i jednog bizarnog kontinuiteta, ni ovog puta nisu izostale kritike i neslaganja. Od Zorića iz 1902. kome su smetale uređene ulice po vrhunskom planu Emilijana Josimovića, pa do manje ili više znanih oponenata novog izgleda najvažnijeg gradskog trga, zamerki čaršije – ni danas ne fali. Beogradska sudbina, moglo bi se reći.
Beogradske priče – Ljudi, ulice, trotoari, prolazi, sudbine…
