Od banke i komiteta do muzeja i ministarstva – metamorfoze jednog zdanja

Monumentalna zgrada na Trgu Nikole Pašića, na uglu Dečanske i Vlajkovićeve ulice, u kojoj se danas nalazi Istorijski muzej Srbije za osam decenija postojanja bila je dom Privilegovane agrarne banke, Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije, Muzeja Revolucije naroda i narodnosti Jugoslavije, Muzeja istorije Jugoslavije, Ministarstva kulture i Istorijskog muzeja Srbije.

Upravni odbor Privilegovane agrarne banke raspisao je krajem 1930. godine konkurs za podizanje reprezentativne zgrade u kojoj bi bile smeštene ekspozitura i administracija banke. Za lokaciju je odabran plac preko puta Palate Narodne skupštine jer je banka izborom mesta ali i monumentalnošću i reprezentativnošću objekta htela da ukaže na snagu i sigurnost investiranja.

Arhitektama širom Kraljevine bilo je veoma izazovno da projektuju reprezentativni objekat u neposrednoj blizini Kraljevskog dvora i palate Narodne skupštine Kraljevine Jugoslavije pa je na konkurs pristiglo 26 radova koje je radilo osam arhitekata po pozivu i 18 slobodno prijavljenih autora.

Sudeći po sećanju Branka Krstića sačuvanom u zaostavštini arhitekte, na konkursu je učestvovao i arhitekta Milan Zloković, dok u zaostavštini Miladina Prljevića postoje sačuvane skice za Agrarnu banku, ali ne i potvrda da je neka od njih predata kao konkursni rad o čemu je pisao istoričar umetnosti dr Milan Prosen u časopisu Nasleđe.

”Nakon samo mesec dana, održana je izložba konkursnih radova. Prvu nagradu osvojio je projekat arhitekte Eda Šena, drugo mesto idejno rešenje arhitekte Stjepana Hribara, a treće mesto projekat arhitekata Petra i Branka Krstića. Među ostalim učesnicima bili su i Nikolaj P. Krasnov i Dimitrije M. Leko, koji je i samostalno podneo jedan rad, zatim Bogdan Nestorović, zagrebački arhitekta Hugo Erlih, Nikola Dobrović, Vojin Petrović i Vinko Glanc, arhitekta iz Ljubljane, Aleksandar Vasić, Jovan Šnajder, P. Štrunk, A. Lavrenčić iz Ljubljane i Marijan Ivacić. Nakon završetka konkursa investitor je projektovanje zgrade filijale poverio trećenagrađenima, braći Krstić, jer je Upravni odbor banke, kako se pretpostavlja, imao veće simpatije za njihovo rešenje nego za projekte Šena i Hribara koji su dobili prvu i drugu nagradu” pisao je Prosen.

U zaostavštini braće Branka i Petra Krstića sačuvane su tri varijante idejnog rešenja, pomenuti konkursni rad, drugi, akademski koncipiran, i finalni po kojem je u stvari palata izvedena. Krstići su morali da odstupe od prvobitnog, nagrađenog koncepta fasade, čija pročišćena modernost nije svojim redukovanim dekorom odgovarala ukusu klijenata.

Prepoznavši težnju Upravnog odbora banke za klasičnim rešenjem, u krajnjem projektu su izložili zavodljivo dekorativnu, ali savremeno stilizovanu fasadu. Time je zadržano prisustvo modernog duha, kao i ideje autora da se ostvari savremen objekat.

Zidanje banke počelo je u jesen 1932. godine a zgrada je bila gotova za useljenje, dve godine kasnije, 1934. godine. Skulpturalnu dekoraciju na zgradi izveli su Branko Krstić i Lojze Dolinar. Ova je obuhvatila reljef Orač, nad ulazom s naizmenično postavljenim reljefima Merkura, muške i ženske glave sa klasom, i muške glave sa srpom. Ova dekoracija personifikuje poljoprivredu i plodnost. Sem što je predstavljan kao zaštitnik bankarstva, Merkur je i bog trgovine, transporta, brzine i komunikacije, i simbol savremenog doba.

U prizemlju se preko ulaznog stepeništa ulazilo u središnje pozicionirani hol banke, odakle je vodilo stepenište na sprat, a na bočnim uličnim frontovima bile su organizovane šalterske prostorije. Tu se danas nalazi reprezentativni izložbeni prostor Istorijskog muzeja Srbije.

Na prvom spratu je nad ulazom projektovan kabinet direktora banke, dok su ostale kancelarije bile raspoređene kako duž uličnog fronta tako i u središnjem traktu, koji je formiran u ugaonoj osi objekta.

Projektovana su dva stepeništa sa zasebnim ulazima iz Dečanske i iz Vlajkovićeve ulice, kojima je omogućen direktni prilaz kancelarijskim prostorijama na etažama, i zadržan ekskluzivitet kabineta i salona direktora banke na prvom spratu.

Zgradu Agrarne banke nacisti su u aprilskom bombardovanju 1941. godine pogodili zapaljivim bombama pa je ostala sačuvana konstrukcija dok je izgoreo samo enterijer što se ne bi dogodilo da su korišćene eksplozivne bombe. Tokom borbi za oslobođenje Beograda oktobra 1944. godine ta zgrada je bila jedna od centralnih tačaka nemačke odbrane kako bi se sprečio prodor Crvene armije i partizanskih jedinica prema Pozorišnom trgu. Na krovu zgrade nacisti su postavili protivvazdušni top, čuveni ”flak” koji je oborio nekoliko sovjetskih aviona.

Po oslobođenju Beograda nove vlasti su odlučile da, zbog lokacije pored parlamenta kao i mogućnosti obnove jer vitalni delovi konstrukcije nisu bili ugroženi, rekonstruišu zgradu kako bi postala sedište vladajuće Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije (KPJ).

Urađena je obnova i nadogradnja građevine koja je dobila četvrti sprat na kome je Josip Broz Tito, šef jugoslovenskih komunista, dobio svoj kabinet.

Kako bi Tito mogao iz svog partijskog kabineta da ima pogled na palatu Narodne skupštine srušena je Panđelina kuća, koja je bila u dobrom stanju, kao i jedna manja kuća, sklona rušenju, koje su nalazile na uglu Vlajkovićeve i Bulevara kralja Aleksandra gde se danas nalazi parking.

Sedište jugoslovenskih komunista bilo je u ovoj zgradi sve do 1965. godine kada se Centralni komitet preselio u novoizgrađenu palatu na Ušću. Još dok se u zgradi nalazio Centralni komitet KPJ, 1960. godine, uselio se i Muzej Revolucije naroda i narodnosti Jugoslavije koji je tu ostao sve do 1996. godine dok nije postao deo Muzeja istorije Jugoslavije.

Od 2006. godine u zgradu se nalazi Muzej istorije Srbije, koji je u međuvremenu dobio i zgradu bivše glavne Železničke stanice na Savskom trgu, kao i Ministarstvo kulture.

U proleće 2010. godine u Nemačkoj, na aukciji, pojavio se foto album jednog od građevinskih inženjera koji je učestvovao u izgradnji banke. Zahvaljujući angažovanju hroničara Beograda Branimira Gajića album je otkupljen i poklonjen Muzeju grada Beograda tako da je izgradnja ove banke jedan od najbolje dokumentovanih građevinskih projekata Beograda.

Braća Krstić, Petar i Branko, završili su Tehnički fakultet u Beogradu na kome su kasnije predavali. Karijeru su započeli nagrađenim projektom za Paviljon Jugoslavije na izložbi u Filadelfiji 1925. godine a dve godine kasnije, 1927. godine, dobili su nagradu za rešenje Svetosavskog hrama. 1927. godine. Tokom 1929-1930. godine projektovali su stambenu zgradu u Kumanovskoj ulici i vilu u Užičkoj ali je Palata Agrarne banke njihov prvi veliki objekat koji ih je proslavio. Prema njihovom projektu do 1939. godine izgrađen je Hram Svetog Marka a godinu dana ranije, 1938. godine, Igumanova palata na Terazijama.

Zanimljivo je da je skulpturu Sima Igumanov i siročad koja se nalazi na krovu Igumanove palate radio slovenački vajar Lojze Dolinar koji je radio skulpuralnu dekoraciju i na Palati Agrarne banke.

Palata Agrarne banke formalno je oblikovala urbanu strukturu jednog od danas najznačajnijih beogradskih raskršća. Ona je remek-delo srpskog ar dekoa okrenutog ka traženju klasičnih motiva ali više, od toga, ona je svedočanstvo burne istorije Beograda i Srbije u veku koji je za nama.

Autor: Goran Vesić