Savamala, kako zbog svog geografskog i strateškog položaja, tako i zbog veoma bogatog istorijskog nasleđa, bez ikakve sumnje predstavlja jedan od najznačajnijih gradskih stožera, bez kog bi slika Beograda, kao grada bogate tradicije i uzajamnih kulturoloških preplitanja, bila gotovo nezamisliva.
U vreme dok je potes od Terazija do Slavije još uvek stajao nenaseljen, zarastao u korov i barsko rastinje, dok je Tašmajdan bio samo naziv za napuštena majdanska okna, a Senjak mesto gde su dovoženi i čuvani stogovi sena iz čitavog Beograda, Savamala je predstavljala prvi pravi beogradski urbani centar i prvi pokušaj da se grad proširi izvan zidina beogradske tvrđave.
Još su za vreme kratkotrajne austrijske uprave Srbijom, koja je trajala od 1718 – 1739. godine, vlasti stanovništvo Beograda naselile na savsku i dunavsku stranu, pri čemu je odlučeno da čitav potes levo od današnje Knez Mihailove ulice, gledano ka Kalemegdanu, pa sve do takozvane „Bare Venecije“, odnosno današnjeg prostora železničke stanice, bude nastanjen Srbima, dok je na dunavskoj strani Beograda naseljavano uglavnom nemačko stanovništvo.
Ova odluka austrijske uprave je najvećim delom bila određena time, što je srpsko stanovništvo u Beogradu od najstarijih vremena bilo koncentrisano na prostoru oko današnje Mitropolije i Saborne crkve. Uostalom, ne treba zaboraviti da se staro beogradsko groblje, pre nego što je po naređenju kneza Miloša, tridesetih godina XIX veka izmešteno na Tašmajdan, nalazilo između današnje Brankove ulice i negdašnje „Varoš kapije“, takoreći u srcu stare srpske varoši.
Nakon što je izvojevao izvesna prava od ondašnjih vlasti, Knez Miloš od novopostavljenog beogradskog vezira Marašli Ali-paše, dobija prostor današnje Savamale, kao ličnu baštinu. Želeći da odvoji srpski od turskog dela grada, kao i da napravi prvi korak ka stvaranju svojevrsnog trgovačkog centra, knez Miloš planira da na ovaj prostor naseli trgovce. Međutim, kako je odziv bio slab, urbanizacija Savamale se odužila na narednih nekoliko decenija.
Otprilike u takav Beograd i Srbiju, koja je već nekoliko decenija unazad opstajala kao samostalna kneževina, doseljava se 1872. godine osamnaestogodišnji trgovački pomoćnik Luka Ćelović. Rođeni Trebinjac, bistar i okretan, dečak je verovatno još tada, instinktom koji će mu decenijama kasnije doneti ogroman imetak, mogao da nasluti kakvu priliku predstavlja život u najvećem gradu Kneževine, gradu kome će šest i po decenija kasnije pokloniti svu svoju imovinu, ostavši pritom upamćen kao jedan od naših najvećih zadužbinara.
Bio je to period takozvanog drugog talasa institucionalizacije, kada su se deca bogatijih i zaslužnijih žitelja kneževine, ali i mnogi seljački sinovi, vraćali sa visokih škola završenih širom Evrope, kako bi dali svoj doprinos u naporima da se od orijentalne i zaostale turske provincije, Srbija svrsta u red modernih država.
Luka Ćelović – Trebinjac rođen je 1854. godine u selu Pridvorica, kod Trebinja. Njegov otac Manojlo takođe se bavio trgovinom a predstavljao je izdanak stare i čuvene loze, čiji se koreni mogu pratiti do prve polovine 16. veka. Luka je imao još tri brata i dve sestre a jedan njegov brat je 1903. godine izabran za gradonačelnika Trebinja.
Nakon što nekoliko godina provodi po Bosni kao trgovački pomoćnik, roditelji ga, uz veliku pomoć arhimandrita Nićifora Dučića, inače porodičnog krštenog kuma, šalju u Beograd, gde se prvobitno zapošljava kao šegrt u galanterijskoj radnji.
Tri godine kasnije, po izbijanju ustanka u Hercegovini, poznatog kao „Nevesinjska puška“ Ćelović na kratko napušta trgovinu i vraća se u zavičaj, ovoga puta kao dobrovoljac. Po povratku u Beograd, naredne dve godine učestvuje u srpsko – turskim ratovima, da bi se 1878. godine ponovo obreo u prestonici, ovoga puta kao samostalni trgovac.
Njegovi prvi trgovački koraci, načinjeni uz nesebičnu podršku već dokazanih i iskusnih hercegovačkih trgovaca, bili su okrenuti trgovinom hrane. Poput svojih prethodnika Ilije Milosavljevića – Kolarca i Miše Anastasijevića, radi naporno i posvećeno, trudeći se da stečeni novac uloži pametno i birajući pažljivo svaki svoj sledeći poslovni korak. Ipak, kada govorimo o prvim trgovačkim koracima Luke Ćelovića, ne treba zaboraviti na činjenicu da je on potekao iz već poznate i relativno imućne porodice, dok su pomenuta dvojica uspešnih zadužbinara svoje prve korake pravili gotovo od nule.
Luka Ćelović se već 1882, deset godina po svom dolasku u Beograd, godine javlja kao jedan od osnivača Beogradske zadruge, čiji je cilj bio pomaganje srednjeg zanatskog i trgovačkog staleža, kako bi izbegli zaduživanje kod brojnih zelenaša.
Tadašnji ministar finansija Kraljevine Srbije, Čedomilj Mijatović, izvršio je potvrdu Pravila o radu Beogradske zadruge te je ona, počevši od 1. juna 1882. godine, krenula sa radom. Pored Luke Ćelovića, koji će sve do svoje smrti ostati na čelu ove institucije, osnivači Zadruge bili su mnogi viđeniji žitelji ondašnjeg Beograda, poput pisca Laze K. Lazarevića ili Jovana Boškovića, sina profesora Velike Škole, istoričara i ministra – Stojana Boškovića.
Luka Ćelović je bio vrlo posvećen vođenju poslova oko Beogradske zadruge. Jedna anegdota iz tog vremena kaže da je imao običaj da ulazi u beogradske kafane i gleda ljude za kockarskim stolom. Ukoliko bi među onima one što se kockaju u veliki novac našao nekog od zadružnih poverenika, već sutradan bi im bio otkazan kredit i vraćene udeonice.
Radeći na mestu predsednika Beogradske zadruge, Luka Ćelović nije primao honorar, već je svoju zaradu ulagao kod Državne hipotekarne banke. Kasnije su ta sredstva, po njegovoj želji, korišćena za Domove slepih u Zemunu i Inđiji, dok je značajna svota prosleđena Odboru gospođa za zaštitu slepih devojaka u Beogradu.
Ovaj primer sledili su se i ostali članovi Upravnog odbora Beogradske zadruge, ustupajući svoju zaradu u humanitarne svrhe. Shvativši da pored sebe imaju čoveka koji ume sa novcem, čelnici Narodne banke Srbije ga 1912. godine biraju za člana Upravnog odbora a tokom evakuacije 1915. godine, pratio je trezor Narodne banke Srbije sve do Marseja, gde bivaju smeštene u trezor Francuske banke, gde je za vreme Prvog svetskog rata čuvana i imovina Beogradske zadruge i na taj način bila spasena od propasti.
Paralelno sa svojim trgovačkim poslovima i obavezama oko Beogradske zadruge i Narodne banke Srbije, Luka Ćelović radi na pretvaranju Savamale u gradsko jezgro.
Na ovom mestu, u ulici Kraljevića Marka 1 on prvo podiže svoju kuću, sazidanu 1903. godine a nakon nje, učestvuje u izgradnji još nekoliko reprezentativnih objekata koji će od tog vremena predstavljati najmarkantnija obeležja Savamale to su, na prvom mestu, zgrada Beogradske zadruge, izgrađena 1907. godine i hotel „Bristol“, podignut između 1910 i 1912. godine, po projektu arhitekte Nikole Nestorovića.
Pored pomenutih zgrada, Luka Ćelović je odlučio da na svom placu, odmah naspram železničke stanice, izgradi veliki i lep evropski park. Taj park postoji i danas ali, nažalost, na njemu još uvek nema obeležja kojim bi se posetiocima skrenula pažnja na negdašnjeg osnivača parka.
Zahvaljujući svom ogromnom bogatstvu, ali i nameri da ga zavešta za dobrobit Srbije, Luka Ćelović 1911. godine pravi testament u kome svu svoju imovinu poklanja Beogradskom Univerzitetu. Januara 1926. godine, Luka Ćelović osniva „Fond Luke Ćelovića – Trebinjca“ u korist Akademskog pevačkog društva „Obilić“, osnovanog 1884. godine u Beogradu i koje su uglavnom činili pripadnici beogradske intelektualne omladine. Posle njegove smrti, 15. avgusta 1929. pronađen je ovaj testament, kao i Osnovno pismo o osnivanju Zadužbine Luke Ćelovića – Trebinjca, datirano na 23. decembar 1925. godine.
Njegova želja je bila da ovom zadužbinom upravlja Odbor sastavljen od rektora, koji je ujedno i predsednik Odbora, prorektora, dekana i prodekana svih fakulteta Beogradskog univerziteta. Zadužbini je odmah predao svoje imanje u Javorskoj ulici br. 7 i 9, dok je ostalo imanje imalo da bude priključeno fondu Zadužbine posle Ćelovićeve smrti.
Jedan od njegovih zahteva bio je taj da Zadužbine može da koristi samo čist prihod i to isključivo za naučne ciljeve i svrhu unapređenja Univerziteta, te da osnovni kapital ne sme ni u kom slučaju da se smanji.
Luka Ćelović je čitav svoj vek proveo kao neženja, potpuno posvećen poslovima u koje je verovao. Uostalom da se radi o čoveku koji je vodio računa o svakom dinaru i koji je, uprkos ogromnom bogatstvu živeo veoma skromno, svedoči popis njegovog pokućstva, izvršenog nakon smrti. Od pokretne imovine, pored ostalih skromnih stvari, popisana su tri otomana, jedna čipkana i jedan par svilenih zavesa, dva žanilska tepiha, jedan trpezarijski sto na rasklapanje i šest stolica, dva kredenca veliki i mali, dva kreveta – mesingani i gvozdeni sa slamnjačama, jedno obično vuneno ćebe, drveni kofer i jedan pisaći sto.
Nakon Drugog svetskog rata najveći broj zadužbina, uključujući i zaostavštinu Luke Ćelovića, biva konfiskovana a zatim i nacionalizovana. U stanove koji su se nalazili u okviru nekretnina poklonjenih Univerzitetu useljavaju se privatna lica, koja vremenom postaju zaštićeni podstanari, ostale zadužbine postepeno gube prihode i ubrzo se gase, prešavši u ruke pojedinih privatnih firmi.
Sudbinu zadužbine Luke Ćelovića pratio je i njegov portret u prirodnoj veličini, nastao 1931. godine kao delo slikarke Bete Vukanović. Slika se do kraja Drugog svetskog rata nalazila u zgradi Rektorata, kada joj se gubi svaki trag. Dugo se verovalo da su portret spalili nemački vojnici, prilikom povlačenja, međutim, on se iznenada pojavio na jednoj inostranoj aukciji i 2016. godine je otkupljen, sredstvima nekolicine viđenijih građana.
Beograd se ubrzano menja. Savamala danas teži nekom novom identitetu, a brojne velelepne palate koje su proteklih vek i po građene na njenoj teritoriji dobijaju nove funkcije i namene. Uostalom u tom delu grada se više ne odvija železnički saobraćaj a ni autobuski neće još dugo.
Ako vas put nanese na ovo mesto, zastanite i osvrnite se oko sebe. Videćete mnoštvo divnih zgrada koje će vam zasigurno izmamiti uzdah, kao što su i decenijama unazad mamile uzdahe bezbrojnih putnika koji bi, sišavši sa voza, krenuli peške ka Zelenom vencu. Pogledajte ih dobro. Najlepše među njima gradio je čovek koji je san ostvario upravo ovde, u Beogradu i Srbiji. Čovek koji je taj san želeo da podeli sa budućim naraštajima, poklanjajući sve što ima Univerzitetu i gradu koji tek treba da mu se adekvatno oduži, bar nazivajući jednu ulicu po njemu.
Autor: Mladen Milosavljević, etnolog i pisac
Beogradske priče – Ljudi, ulice, trotoari, prolazi, sudbine…
