Misteriozni opis srpske kulture nastao u Beogradu vek pre Vuka Karadžića – Erlangenski rukopis

Kraj XVIII i prva polovina XIX veka u vodećim evropskim književnostima obeleženi su romantičarskim oduševljenjem narodnim stvaralaštvom, naročito usmenom epikom i lirikom, koja se zapisuje, tumači, objavljuje i čita kao nikada ranije.

Ipak, zahvaljujući jednom sasvim slučajnom otkriću s početka XX veka, od zaborava je spaseno delo koje u značajnoj meri menja dotadašnja saznanja o inostranim interesovanjima za našu narodnu tradiciju i nematerijalnu kulturnu baštinu.

Gotovo čitav vek pre Vuka Karadžića, nepoznati sakupljač je zapisao preko dve stotine pesama, koje su nastajale u oblastima duž Vojne krajine, a koje su, kako se veruje, u formi prepisa konačnu formu dobile upravo u Beogradu.

U pitanju je „Erlangenski rukopis“, čiji je autor ostao nepoznanica do današnjih dana, a čije su stranice predmet interesovanja i rasprava u književnim krugovima poslednjih stotinak godina.

Pronašao ga je 1913. godine nemački filolog Elijas von Štajnmajer, u fioci stola Erlangenske univerzitetske biblioteke.

Raspitujući se o istorijatu rukopisa, Štajnmajer je uspeo da sazna jedino to da je ovaj poklonjen biblioteci 1870. godine od strane nepoznate osobe.

Rukopis je ubrzo prosleđen slavisti Erihu Bernekeru, koji ga sledeće godine prvi put javno pominje na Univerzitetu u Minhenu, bezuspešno pokušavajući da mu odredi sadržinu i da ga datira.

Potom prelazi u ruke Bernekerovog učenika, kasnije čuvenog istraživača, slaviste i folkloriste, Gerharda Gezemana, koji konačno uspeva da opiše i okvirno datira rukopis.

Prvi put je objavljen 1925. godine, u Sremskim Karlovcima, pod nazivom „Erlangenski rukopis starih srpskohrvatskih narodnih pesama“ uz detaljan predgovor samog Gezemana koji na jednom mestu piše:

“Držim da pisac nije bio ni Srbin, ni Hrvat, ni uopšte Sloven, već Nemac, verovatno Austrijanac. On je vrlo dobro vladao srpsko-hrvatskim jezikom, ali ipak ne tako savršeno, da bi bio u stanju da zabeleži srpsko-hrvatske reči, bilo fonetički, bilo po tradicionalnoj ortografiji“.

Erlangenski rukopis ima 1010 strana, pisan je na kvalitetnom papiru i sadrži 217 pesama koje nisu naslovljene. Kao jedan od najmerodavnijih faktora za datiranje rukopisa, poslužila je činjenica da je on ukoričen u već korišćenim tabacima hartije nekakvog nemačko-austrijskog crkvenog kalendara iz 1733. godine.

Istoričar Dragutin Kostić pretpostavlja da bi sastavljač rukopisa mogao biti dr Hak von Akennau, koji je za vreme postojanja Kraljevstva Srbije od 1718 do 1739. godine, jedno vreme kao lekar boravio u Beogradu.

Kostić pretpostavlja da je, budući lekar, Akernau bio u neprestanom kontaktu sa Srbima raznih zanimanja ali se ne upušta u dalja razmatranja ove svoje pretpostavke.

U svom radu „Ko je autor, gde je i kada je nastao Erlangesnki rukopis“, istoričar i jedan od svojevremeno najvećih stručnjaka za Srbiju i Beograd s početka 18. veka, Dušan J. Popović, odlazi korak dalje u odnosu na svoje prethodnike.

On na osnovu nekoliko pesama, koje po svojoj sadržini i likovima nemaju opštenarodni karakter već su sasvim lokalne i tiču se ličnosti koje se vezuju za Beograd, zaključuje da je sastavljač rukopisa mogao da je čuje jedino u Beogradu.

Ovde se pre svega misli na jednu pesmu lascivnog sadržaja, u kojoj se pominje izvesni Ćel-Nikola, koji je 1717. godine popisan kao mehandžija u Beogradu.

U rukopisu se Beograd pominje na više mesta, u pesmi o Jakšićima, staroj srpskoj plemićkoj porodici, zatim u onoj o osvajanju Beograda pod Eugenom Savojskim i sl.

Takođe, Popović kao argument uzima i to što je rukopis pisan na ćirilici, gde se direktno suprotstavlja ranije iznetom Gezemanovom stavu koji se temeljio na fonetici.

Ipak, na osnovu jednog rukopisa koji je pronađen u Patrijaršijskoj arhivi u Karlovcima, Popović sa priličnom sigurnošću zaključuje da je rukopis nastao između 1720. i 1730. godine u Beogradu, a da je njegov sastavljač bio izvesni Johan Guršić, koji je potpisivan kao „princov“, „racki“ i „ilirski“ tumač odn. prevodilac.

Guršić je u više navrata bio popisivan u Beogradu, a 1726. godine je popisan kao vlasnik kuće koju je kupio od izvesnog Tome Kokala za 150 forinti.

Čini se da je on, kao formalni pripadnik zaštićene austrijske administracije zloupotrebljavao svoj položaj: iz jednog pisma koje su braća Jovan i Vasa, kalfe u Beogradu, uputili svojima u Budim, saznajemo da su sašili odelo Joanesu, principovom tolmaču, koje ni on neće da plati.

Johan se poslednji put u izvorima pojavljuje 1739. godine, neposredno pre nego što će Srbija ponovo preći u turske ruke. O njemu se piše kao o vojnom zapovedniku, koji komandu nad svojim odredima predaje oberkapetanu Staniši Markoviću, zvanom Mlatišuma.

Po jednoj pretpostavci utemeljenoj na numeričkim fragmentima pronađenim na korici, rukopis je nastao ranije, ali je na brzinu prepisan i ukoričen kako bi bio poklonjen nekoj visoko rangiranoj osobi tadašnjeg Beograda.

Upravo te 1733. godine, dotadašnji guverner administracije i upravnik Srbije, Karl Aleksandar od Virtemberga, napušta dotadašnju funkciju i nakon trinaest godina odlazi na svoje posede u Virtemberg, kako bi preuzeo titulu vojvode.

Pretpostavlja se da mu je, upravo tom prilikom, rukopis uručen kao poklon, što u književnoj formi zastupa i autor ovih redova u jednom od poglavlja svog romana Jezava.

Autor: Mladen Milosavljević, etnolog i pisac