Ušuškan na jugoistočnim obroncima planine Kosmaj, u ataru sela Koraćica, nalazi se mali ali velikom istorijom ispunjen manastir Pavlovac.
Grandiozan u eleganciji jednostavnog, skoro skriven na mestu bez velike pompe, Pavlovac je jedno od onih mesta koja putnika namernika odmah opčine skromnošću i lepotom.
Manastirski kompleks je podignut na zaravni, u uvali koja je sa severne strane okružena stenovitom liticom dok joj je zapadni “sused” potok Tihanovac.
U srednjem veku to je bio atar sela Pavlovci. Podignut je u periodu vladavine despota Stefana Lazarevića: prema dostupnim istorijskim izvorima negde između 1415. i 1419. godine. Smatra se da su ga izgradili učenici čuvenog Rada Borovića (“Rada neimara”), despotovog dvorskog arhitekte, mada se pored lokalnog graditeljskog iskustva primećuje i uplitanje primorskog, iz regiona Kotora i Dubrovnika.
Tačni istorijski podaci o ktitoru ne postojie ali legenda “ide u korist” despotu. On je u pismu upućenom Dubrovačkoj republici, 21. novembra 1424. godine prvi put spomenuo selo Pavlovce.
Tu je kroz pismo izdao razrešncu troškova nekolicini dubrovačkih trgovaca koji su bili njegovi carinici.
Predeo u kome je podignut manastir je bio omiljeno despotovo lovište i pre izgradnje kompleksa. Takođe, mesto je bilo na važnom strategijskom putu koji je vodio iz Beograda za Rudnik i Ibarsku dolinu.
Manastir je posvećen Svetom Nikoli, što je zabeleženo i u turskom popisu sela beogradske nahije iz 1536. godine (Turci su inače prvi put banuli u manastir 1459. godine). Tada je zabeleženo da Pavlovac ima četiri monaha.
Zanimljivo je da je na lokalitetu manastira nađeno groblje iz rimskog doba. Antičko kutlno mesto iz II veka nove ere je verovatno uticalo na izbor lokacije.
Od rimske nekropole su ostali kameni sarkofag ukrašen girlandama i nekoliko stela, a u jedna ploča iz nekropole je ugrađena i u sam manastir.
Arsenije III Čarnojević je upravo u Pavlovcu služio jednu od poslednjih liturgija pre polaska sa narodom preko Dunava u Ugarsku. Bratstvo manastira nije želelo da napusti svoj duhovni dom pa su ih Turci sve pobili, a manastir spalili i uništili.
Ostaci tih monaha su u temelju crkve i posebno su obeleženi. Dostojanstveni manastir je nakon toga bio ruševina 280 godina.
Pavlovac je sličan crkvi Lazarici (pripadaju moravskoj arihtektonskoj školi), što je još jedna spona sa despotom, jer je nju izgradio njegov otac, knez Lazar Hrebeljanović.
Ostaci zidova severno od crkve, ruševine objekta sa prizemljem i spratom su verovatno imali rezidencijalnu namenu, i tu je, kako se pretpostavlja, bio letinjikovac despota Stefana.
1933. godine arhitekta Đurađ Bošković je prilikom terenskih ispitivanja sa francuskim vizantologom Gabrijelom Mijeom napravio fotografije ruševina zatrpanih kamenom, šutom i zemljom, kao i tehničke crteže manastira.
Prostor je raščišćen 1967. godine, a crkva obnovljena.
Od 1973. godine Pavlovac je pod zaštitom države – uvršten je u kategoriju spomenika od velikog značaja. Obnova bogosluženja se desila 1. avgusta 1990. godine, kada se u manastir, posle nekoliko vekova, uselio prvi monah.
Autorka: Ana Atanasković, spisateljica
Beogradske priče – Ljudi, ulice, trotoari, prolazi, sudbine…
