Najpre – a ko je uopšte bio Stanislav Krakov?
Poreklom vojnik, ustanik, ratnik i plemić, ličnim opredeljenjem književnik, novinar, filmski reditelj, kritičar, oficir i putopisac. Za neke heroj i patriota bez premca, za druge čovek koji je tokom Drugog svetskog rata pogazio svoju herojsku prošlost.
Potomak poljskih plemića i srpskih knezova, najbliži rođak kontroverzne ličnosti koja je u u najtežem vremenu odabrala pogrešnu stranu i tu odluku potom platila trajnom sramotom i glavom, životni put Stanislava Krakova bio je sve samo ne jednostavan, lak i predvidiv.
Bez obzira šta mislili o njemu, mora se priznati da je u pitanju osoba sa neobičnom i gotovo filmskom biografijom kakva, najčešće i krasi avanturiste i darovite svedoke vremena poput njega, a koju je najbolje sažeo u svojoj autobiografiji „Život čoveka na Balkanu“, delu epske snage koje na briljantan spisateljski način daje vrhunski pregled najvažnijih istorijskih događaja u Srbiji s početka XX veka, iz perspektive neposrednog učesnika.
Ova knjiga, koja je od 1945. izbrisana iz srpskog pamćenja, jedna je od najmonumentalnijih knjiga ikada napisanih na srpskom jeziku i, prema mnogim mišljenjima, naš najbolji ratni roman.
Stanislav Krakov je rođen 29. marta 1895. godine u Kragujevcu, od oca Zigmunda Krakova, lekara i plemića, potomka čuvene poljske porodice Krakov-Boljča i majke Perside, rođene Nedić, koja je direktan potomak kneza Nikole Stanojevića iz Zeoke, jednog od prvih postradalih u seči knezova 1804. godine.
Otac Stanislava Krakova je došao u Srbiju tokom Srpsko-bugarskog rata 1885. iz Pariza, gde je živeo kao poljski emigrant.
Govoreći o svome ocu Krakov navodi da je bio izvanredan erudita, da je govorio šest jezika i da se, iako povremeno izvanredno strog, trudio da najveći deo slobodnog vremena posveti sinu, njegovoj dokolici i obrazovanju.
U najveća profesionalna priznanja Zigmunda Krakova, svakako spada i njegovo postavljenje na funkciju dvorskog lekara kralja Petra, koga je i sam Stanislav, kao dečak, upoznao u Brestovačkoj banji, a nakon jednog razgovora sa kraljem, kako kasnije sam priznaje, prvi put počeo da razmišlja o karijeri vojnika.
Nakon očeve smrti 1910. godine, brigu o Stanislavu i njegovoj majci preuzeće dečakov ujak, Milan Nedić. Poslednje očeve reči, upućene mlađanom Krakovu zapisao je u gorepomenutom delu a one glase „Ako ti neko dirne u čast, ubij ga. Čast je nešto što se brani krvlju.“
Imajući ovo na umu možda se lakše može razumeti Krakovljev naprasit karakter i povremeni izlivi besa, od kojih je možda najslikovitiji njegov pokušaj samoubistva u sedištu ondašnje Auto-komande, zbog, kako sam docnije piše, uvređene časti.
Čini se da životni put nekoga ko je i sa očeve i sa majčine strane bio okružen ustanicima i ratnicima, nije ni mogao da krene pravcem koji ne vodi do vojske . Tokom Prvog balkanskog rata Stanislav Krakov, tada gimnazijalac, ostavlja školsku klupu, prijavljuje se kao dobrovoljac i biva raspoređen u vojnu bolnicu u Kuršumliji.
Njegove uspomene iz ovog perioda, iako šture, možda najbolje opisuje fotografija sedamnaestogodišnjeg dečaka sa šajkačom i puškom od koje je bio tek nešto viši rastom, odlučnog pogleda i stava skoro pa iskusnog vojnika.
Ipak, tek što se rat završio i, makar na neko vreme, bio stvoren privid mirnodopske svakodnevnice, počeo je Drugi balkanski rat u koji je Krakov pohrlio, ovoga puta želeći da učestvuje u borbama. Prijavio se u 18. pešadijski puk, u kome je nekada služio njegov otac.
Tu sreće Pavla Jurišića Šturma koji ga, saznavši čiji je sin, uzima za svog ordonansa. Ratno iskustvo mlađanog Krakova počelo je na Kalin kamenu, u blizini Krive Palanke u Makedoniji, gde mu je već prilikom prvog juriša, usled jake eksplozije, naprsla bubna opna, zbog čega će do kraja života ostati gluv na jedno uvo.
Nakon balkanskih ratova, iz kojih izlazi sa tri odlikovanja, Krakov se 1913. godine upisuje u 46. klasu Vojne akademije, kao drugi na listi.
Već godinu dana kasnije počinje Prvi svetski rat. Krajem oktobra 1914. godine dobija čin potporučnika, koji će nositi tokom čitavog rata, i odmah nakon imenovanja u oficirski čin odlazi na Mišar, gde će provesti deo sledeće godine.
Nakon pritiska bugarske armije, Stanislava Krakova šalju u Krivu Feju, gde trećeg dana borbi biva ranjen u mišicu. Nakon kratkog oporavka u Nišu ponovo se vraća u svoju jedinicu i dobija zadatak da sa svojim bataljonom, brani odstupnicu srpske vojske koja se povlačila preko Albanije.
Nekoliko dana pre nego što se vrhovna komanda odlučila na povlačenje, general Živojin Mišić je sa nekolicinom oficira predložio da se neprijatelj sačeka na Kosovu.
Ako uzmemo u obzir podatak koji je ministar vojni, general Božidar Terzić dao nakon povlačenja predsedniku vlade Nikoli Pašiću, a u kome piše da je tokom albanske golgote poginulo, umrlo, nestalo ili zarobljeno 243. 877 ljudi, ostala je do dana današnjeg ta nesrećna dilema da li bi naša vojska bolje prošla prilikom direktnog sukoba sa, istina brojnijim i bolje snabdevenim neprijateljem koji je, ipak, ratovao na tuđoj zemlji i za tuđ račun.
Uostalom, Krakov ovaj kratak ali sudbonosan događaj opisuje sledećim rečima
„Vrhovna komanda, sada negde u Prizrenu, na samoj Albanskoj granici, naređivala je da se sve trupe zaustave na Kosovu i da se utvrde.
– Daćemo odsudnu bitku, pa ako izgubimo, mi ćemo bar, kao knez Lazar, u carstvo nebesko – govorili su vojnici kao probuđeni.
Sve je odjednom oživelo i ljudi su se osećali kao da se izdižu iz blata i poraza.“
Ipak, naređeno je povlačenje i srpska vojska uz ogromne gubitke konačno stiže na Krf. Nakon svih strahota i žrtava prelaska preko Albanije, Krakov provodi četiri meseca na Krfu, oporavljajući se i spremajući za konačan proboj fronta.
Na ratištu je drugovao sa mnogim velikanima. Upoznao je Vladislava Petkovića Disa, opisujući ga kao melanholičnog i ćutljivog čoveka koji se ne smeje. Susreće Milutina Bojića u trenucima dok piše „Plavu grobnicu“, a Vladislavu Ribnikaru, osnivaču i vlasniku dnevnih novina Politika poklonio je, u prvim danima rata, mamuze sa kojima ovaj, nepune dve nedelje kasnije, gine na Ceru.
Takođe, treba napomenuti da je Stanislav Krakov bio prvi srpski oficir koji je, po završetku Prvog svetskog rata stupio na oslobođenu teritoriju Austro-Ugarske, gde su on i njegovi vojnici dočekivani sa oduševljenjem.
Naročito je slikovit njegov opis dočeka u Rumi i govor pred kućom dr Žarka Miladinovića, pravnika, političara i srpskog patriote, koji je bio više puta hapšen od strane austrijskih vlasti, kao i kratki boravak u Vrdničkoj Ravanici, gde su se on i njegovi pratioci poklonili moštima kneza Lazara.
Do kraja života ga je, kako sam piše, u snu ali i na javi pratilo priviđenje jednog ubijenog bugarskog vojnika. Na frontu, praktično u rovu, piše svoja dva romana, koja mu po završetku rata objavljuje u to vreme najugledniji beogradski knjižar i izdavač Svetislav B. Cvijanović.
To su sentimentalna ratna hronika „Kroz buru“ (objavljen 1921. godine) i svojevrsni antiratni roman, zasnovan na autorovom iskustvu iz Prvog svetskog rata „Krila“, (1922), koji po svojoj snazi izraza i upečatljivosti može da stoji rame uz rame sa „Dnevnikom o Čarnojeviću“ Miloša Crnjanskog, Nušićevom „1915.“, „Srpskom trilogijom“ Stevana Jakovljevića, „Vremenom smrti“, Dobrice Ćosića itd.
Vanredno umetnički talentovan, okušao se i u kinematografiji. Režirao je čuveni film “Golgota Srbije – Požar na Bakanu” 1930. godine. Primerak ovog filma nalazi se u zbirci “Jugoslovenske Kinoteke” u Beogradu.
Posle pokušaja samoubistva zbog ratnih trauma odlučuje da stavi tačku na svoju vojnu karijeru, penzioniše se u činu poručnika, završava prava i posvećuje se novinarskom poslu. Bio je prvo saradnik, a zatim od 1932. godine i glavni urednik Vremena, kao i časopisa posvećenog vazduhoplovstvu Naša krila.
Jula 1940. godine postavljen je za direktora Radio Beograda i na tom mestu ostaje narednih godinu dana.
Početkom Drugog svetskog rata Jugoslavija je okupirana i rasparčana a vlada i kralj Petar II Karađorđević se sklanjaju u London.
Okupatoru je bila potrebna ličnost od ugleda kojoj bi poverili administraciju u Srbiji, i pronalazi je u generalu Milanu Nediću, kome je Stanislav Krakov, kao novinar, pomagao tako što je pisao proglase i novinske tekstove u korist saradnje sa nacističkim okupatorskim vlastima. Krakovu je nakon završetka rata zamerano i to što je, za vreme njegovog direktorskog mandata na Radio Beogradu emitovan negativan program o komunistima.
Poznato je nekoliko beogradskih adresa Stanislava Krakova.
Njegov roditeljski dom u Beogradu bio je u ondašnjoj Zorinoj ulici, a kasnije, nakon što se oženio, živeo je na Prestolonaslednikovom trgu broj 33, današnjim Terazijama. Sa suprugom Ivankom Mihajlović imao je jednu ćerku, Milicu Arsenijević-Krakov.
Drugovao je sa Isidorom Sekulić i Stanislavom Vinaverom koji su mu, kao mladom piscu, dali i prve reči ohrabrenja a u njegov beogradski dom dolazio je čak i veliki nemački reditelj Fric Lang, pre nego što je otišao u Holivud.
Pored Riharda Štaudingera, arhitekte, avanturiste i posvećenog ljubitelja arheologije (o kome sam pisao u tekstu posvećenom Hekatinom svetilištu), Stanislav Krakov je bio verovatno najveći privatni kolekcionar starog novca, retkih ikona i knjiga, kao i antikviteta svih vrsta, koje je otkupljivao od srpskih seljaka, moleći ih da paze prilikom oranja njiva i da ga obaveste ako naiđu na bilo šta staro.
Nažalost, najveći deo sačuvanih starina ostao je u njegovom beogradskom stanu, a njihova posleratna sudbina nije poznata. U godinama nakon Drugog svetskog rata, Krakov i njegova porodica su proglašeni neprijateljima naroda i ostatak života provode u emigraciji, krijući se pod lažnim imenima prvo u Austriji a potom u Francuskoj gde su se konačno nastanili.
Stanislav Krakov je umro 15. decembra 1968. godine u Švajcarskoj, gde je bio na lečenju.
Prava slika o njegovom životu tek treba da bude donesena, a još više o njegovom ukupnom književnom delu najviših dometa, kao i o ukupnoj poziciji u srpskoj književnosti, na čijem vrhu, bar kada je literarna vrednost njegovih dela, sigurno stoji.
O svojoj sudbini možda i najbolje govori rečenica koju je napisao u uvodu epohalnog „Život čoveka na Balkanu“,
„Sedao sam za trpeze mnogih kraljeva i bio srećan što sam mogao da kao jedinu hranu ispečem šaku kukuruznih zrna na vatri koja je izdisala.“
Autor: Mladen Milosavljević, pisac i etnolog
Beogradske priče – Ljudi, ulice, trotoari, prolazi, sudbine…
