Na današnji dan, pre 77 godina, 16. aprila 1944. dogodilo se najveće razaranje koje je Beograd pretrpeo od svih koja su mu se desila u čitavom 20. veku: bombardovanje američke, savezničke avijacije u kome je poginulo i povređeno više hiljada civila, i pričinjena ogromna materijalna šteta.
Po razmerama uništenja i smrti ovo bombardovanje je čak prevazilazilo Hitlerovo osvetničko bombardovanje crnog 6. aprila 1941. godine.
I što je najstrašnije – ponovilo se u istom obimu odmah i narednog dana, 17. aprila 1944.
Bez ikakve dileme, to su dva najcrnja i najtragičnija dana u novoj beogradskoj istoriji. A, opet, iako svi znamo za 6. april koji je postao datum-simbol stradanja Beograda u Drugom svetskom ratu, ova dva dana se retko i gotovo uopšte ne pominju. Tu i tamo osvanu pojedine objave na društvenim mrežama i to je to.
Beograd još uvek nema javni i adekvatan spomenik ovom stradanju. Tu je tek jedno omanje obeležje nad samom rakom na Centralnom groblju gde je nakon katastrofe sahranjen deo žrtava, njih 750 u zajedničkom počivalištu, ili – ono što je od njih ostalo.
Bombe su bile ogromne, teške i po pola tone eksploziva i mnogi nesrećni Beograđani bili su i doslovce iskidani u komade, pa za veliki broj žrtava nije ni bila moguća identifikacija.
To je bio jedan od glavnih razloga zašto nikada nije bio ustanovljen tačan broj stradalih. Građani i okupatorska vojska skupljali su ostatke po najgore pogođenim delovima grada i odnosili ih na Centralno groblje. Brojanjem se niko nije bavio. Brojni ljudi, žene i deca su bili sahranjivani po parkovima, gde je bilo mesta. Te žrtve u zemlji počivaju i danas.
Još u toku okupacije, Nemci su izašli sa brojem od više od 1.600 poginulih građana u oba dana, 343 nemačka vojnika i 96 italijanskih vopjnika koji su bili pridruženi Nemcima u Beogradu.
Grad je u oba naleta bombardovalo više formacija u kojima je bilo ukupno oko 600 savezničkih bombardera, za trećinu više nego u aprilu 1941. godine.
Nacisti su imali izvesnu količinu protivvazdušnih topova za odbranu svojih ciljeva raspoređenih po gradu, najviše na visovima oko Zvezdare. To je bila velika razlika od aprila 1941. godine kada je Beograd branio Šesti lovački puk avijacije Кraljevine Jugoslavije koji je uništio oko 30 nemačkih aviona.
U oba napada nad Beogradom su oborena 3 američka aviona. Za njihove pilote to se smatralo zanemarljivim gubicima. Poređenja radi, u napadima na Budimpeštu, Beč ili ciljeve u Nemačkoj, gubici su po jednoj misiji iznosili i do 70ak letelica.
Tadašnja jugoslovenska kraljevska vlada u izbeglištvu koja se nalazila u Londonu iznela je podatak da je u oba dana stradalo oko 3.000 civilnih žrtava, plus još u Zemunu oko 1.200. Ambasada SAD u Beogradu, posle Drugog svetskog rata, procenila je broj poginulih na 2.271 lice.
Saveznici su tada objavili da su njihovi ciljevi bombardovanja bili železnički koloseci Beograd – Sava, Zemunski aerodrom i fabrike aviona Rogožarski i Ikarus, Danubijus, Zmaj, Teleoptik, zemunska železnička stanica, aerodrom, brodogradilište i rafinerija na Čukarici. Oštećeni su mostovi na Savi i Dunavu.
Bombe koje su padale po čitavom gradu pogodile su i tadašnje porodilište u Кrunskoj ulici (danas Zavod za zaštitu zdravlja studenata), a razaranja su bila najveća u oblasti Bajlonove pijace gde je poginulo čak 200 ljudi od jedne zalutale bombe.
Pogođena je bila Palata Albanija i to sklonište u podrumu zgrade kome su svi izginuli, Terazije, Tehnički i Pravni fakultet, više bolnica, humanitarnih institucija i crkava.
Drugog dana, 17. aprila, posebno su teško bili pogođeni delovi Pašinog brda, kraj oko Železničke stanice, delovi Senjaka oko tadašnjeg Trga Mostar, kao i delovi Vračara oko Vukovog spomenika.
Ono što je posebno teško u čitavoj ovoj istorijskoj tragediji bilo je to što su se bombardovanja nastavila u sledećim mesecima, sve do pred oslopbođenje grada. Poslednje je bilo u septembru 1944. godine, i svako od njih, a veruje se da ih je bilo još desetak posle 16/17. aprila, odnosila su žrtve i rušila Beograd.
Saveznici su tvrdili još u toku rata da je neophodno da se bombarduju svi cviljevi na zemlji koji pomažu funkcionisanje Hitlerove vojske, i da je to glavni zadatak američke avijacije u tom ratu na tlu Evrope.
Bombardovanja zaista jesu nanosila ogromnu štetu nacistima i umnogome su paralisala njihovu spremnost da vode rat, što je na kraju i dovelo do poraza Trećeg rajha ali je u dušama svih onih koji su preživeli tu bitku svetskih sila pod bombama, i još posebno ako su izgubili nekog najbližeg ili svu imovinu, to malo značilo.
Kao što im nije značilo i to da nije Beograd bio jedini grad koji je tako teško stradao u svetskom ratu. U Srbiji su bilo bombardovani uz puno štete i žrtava još i Niš, Leskovac, Kraljevo, dok su na prostoru nekadašnje Jugoslavije bili gađani brojni gradovi, od Podgorice do Maribora. Saveznici nisu imali milosti: gde god je bilo ičega što je bilo u fuinkciji Hitlerove armije, to je moralo da se ruši. a bombarfri tog vremena su bili sve samo ne precizni…
Kada je rat prošao iz nekog neobjašnjivog razloga o ovim bombardovanjima se ništa više nije pominjalo osim u ličnim uspomenama preživeilih. Nije ih bilo u čitankama, udžbenicima istorije, predavanjima, javnim obeležavanjima…
Da li su razlozi bili političke prirode ili neke druge “kalkulacije”, i dalje je nepoznato ali je primetno da se o toj temi pomalo počelo da govori tek od sredine epohe osamdesetih.
Puna istina na videlo je izbila sa početkom postojanja društvenih mreža, sa materijalima koji su tada počeli da se pojavljuju, najviše porodičnim fotografijama ili pričama.
Nažalost, internet i mreže su doneli i poplavu svakakvih “teorija” od kojih su mnoge bile izmišljene konstrukcije i produkt totalnog diletantizma, što je sve zajedno odjednom zamutilo pravu istinu, i dodalo novi sloj konfuzije u razumevanje te strahote.
Na današnji i sutrašnji dan ipak je najvažnije da se prisetimo naših predaka koji su poginuli strašnom smrću kao nedužne žrtve u svetskom ratu za slobodu od zla nacizma, u nadi da će možda uskoro i dobiti spomenik kakav zaslužuju, i to baš negde na ulicama Beograda na kojima ih je zadesila strašna sudbina.
Beogradske priče – Ljudi, ulice, trotoari, prolazi, sudbine…
