“Bordel” umesto “Vračarca”: rušenje po planu – 20 godina kasnije

Danas se malo ko još seća “Vračarca”, arhitektonske minijature u kojoj je bio smešten “zanatski centar”, neposredno uz tadašnje gradilište novog hrama Svetog Save na Vračaru.

Bio je izgrađen po uzoru na legendarni “Gradić Pejton“, projekat čuvenog arhitekte Ranka Radovića, podignut nedaleko odatle početkom sedamdesetih. Čuburci i Vračarci su odmah zavoleli taj prvi “Pejton“, projektovan kao pčelinje saće, u kome su u lepim drvenim kućicama bili smešteni zanatlije, kafanice, prodavnice…

Beograd tog vremena je bio grad u kome sistem nije blagonaklono gledao na privatnu inicijativu, pa je Radovićev zanatski centar bio svojevrsna diverzija: arhitektonski jer je u epohi socijalističkih betonskih mastodonata pokazao potpuno drugačiju vrstu urbane arhitekture, i to vrlo modernu i skladnu, i sociološki jer je “društvenu masovku” zamenio za individualizam – mali zanatlija protiv robne kuće.

Kultni status “Gradića Pejtona” koji je taj nezvanični, kolokvijalni naziv dobio po istoimenoj, vanredno popularnoj TV seriji, jednoj od prvih takvih ostvarenja prikazanih na ondašnjoj Televiziji Beograd, uspostavljen je gotovo odmah. Objekat je postao zaštitni znak najpre Čubure, a zatim i simbol “nekadašnjeg”, “iščezlog” Beograda ka kome mnoge starije generacije sa velikom nostalgijom gledaju.

Iz sličnih razloga je deceniju kasnije doneta odluka da se nedaleko odatle, na obodu Vračarskog platoa u čijem grmlju i zaraslom zelenilu su se nazirali zidovi crkve započete pre Drugog svetskog rata, koja je do tada postala, umesto velelepne bogomolje i simbola, samo napušteno gradilište, podigne još jedan “Pejton“, ovog puta i zvanično nazvan “Vračarac“.

Umesto profesora Ranka Radovića, jednog od svega nekoliko arhitekata sa ovih prostora čije ime je i danas poznato u svetskim krugovima, projekat je radio danas za istoriju nepoznati projektant iz “Stambene zadruge” koja je dobila posao izgradnje.

Problemi za “Vračarac” počinju kada opština Vračar 1990. godine planira – izgradnju “dnevnog hotela” i garaže pored Hrama Svetog Save.

Krajem 1991. na sednici tadašnje Opštine Vračar, sa samo četiri glasa protiv, usvojen je i Detaljni urbanistički plan Vračarski plato kojim je planirana izgradnja “dnevnog hotela” i ogromne garaže iza Hrama Svetog Save.

Iako je Zavod za zaštitu spomenika, Vračarski plato odavno obeležio kao istorijski vredno, skupštinski delegati nisu imali sluha. Oni su ostali gluvi i na upozorenja da će se kajati kada se promene zakoni o urbanizmu i eksproprijaciji, kao i da ozloglašeni DUP neće dobiti zeleno svetlo počevši od Gradskog zelenila, pa do Udruženja zanatlija koji bi tada najavljenim rešenjima pretrpeli najveću štetu.

– Detaljni urbanistički planovi pravljeni su u vreme koje nije pridavalo značaj tradiciji, već soliterima, transverzalama i bulevarima. Ne tražimo da se zamrzne ceo DUP Vračarski plato, već samo onaj deo koji se tiče značajnih građevina – govorio je tadašnji odbornik u Opštini Vračar koji se protivio planu, Zoran Đinđić. – Uskoro će biti napravljen novi Generalni plan, a nama bi bilo žao da do tada sve već bude porušeno.

On je upozoravao da će nešto što treba da predstavlja beogradski “Monmartr” (čuvena umetnička četvrt u Parizu) biti uništeno i da će umesto 20.000 kvadrata poslovnog i stambenog prostora biti izgrađeno pet puta više, od čega će čak 80.000 kvadratnih metara biti poslovni prostor u vidu tržnog centra.

Protiv plana bila je i mesna zajednica “Neimar” koja se referendumom izjasnila protiv, a negativno mišljenje dao je i urbanistički inspektor. Protivnici izmena pozivali su se na činjenicu da je opština Zvezdara zamrzla neke svoje slične planove.

– Energično sam protiv predloga da se zamrzne DUP Vračarski plato. Oni samo nešto traže bez ijednog argumenta. Možda je o ovome trebalo raspravljati pre tri godine, sada je kasno – rekao je pre glasanja delegat Milorad Kecman koji je bio pobornik izgradnje “dnevnog hotela”.

– Opština je ispoštovala sve odredbe koje se odnose na zaštitu građana i njihove imovine. Nedavno smo objavili i bilten sa kućama koje će se rušiti i tada nije dostavljena nijedna primedba građana – govorio je Ljubomir Cekić, predsednik Izvršnog odbora Opštine. – Starosedeoci će i posle rušenja nastaviti da žive na Čuburi.

Jedan od gorućih problema bio je i taj, što je na Čuburi početkom devedesetih bilo oko 2.000 nehigijenskih objekata, a opštinari su bacili oko na najskuplju lokaciju oko Hrama Svetog Save. Koristeći tadašnji zakon o eksproprijaciji opštinari su planirali da ovaj prostor pretvore u ambijent “štajge“.

Arhitekta Spasoje Krunić, predsednik Udruženja za zaštitu i uređenje ambijentalnih celina Beograda zamerao je opštinskim vlastima da su prekršili Generalni urbanistički plan, što je zakon za sve urbaniste i time, po njemu, učinili kriminalno delo.

– Prekršili su ga samo tamo gde im je odgovaralo – govorio je Krunić. – Zamrzli su “Vračarski bulevar” oko koga se diglo mnogo buke, ali to je samo bacanje prašine u oči. Ne postoji takav primer nepoštovanja ambijentalne celine, kulture i tradicije. Nemam ništa protiv da hotel za dnevni boravak bude izgrađen, ali ne pored hrama Svetog Save. Nemam ništa ni protiv garaža, ali zahtevam da se u sistemu misli.

Kako je to već bilo vreme u kome je pobuna protiv samovolje vlasti postala moguća, za razliku od samo nekoliko godina ranije, građani su pokušali da se pobune peticijom sa 1.140 potpisa protiv ovog plana, a pridružilo im se i Udruženje za očuvanje ambijentalnih celina. Oni su svoje “ne” rekli i na referendumu na kome se čak 92 odsto Vračaraca izjasnilo protiv DUP Vračarski plato.

Nažalost, plan nije predviđao nijednu školsku, kulturnu ili sportsku instituciju, nije bilo mesta ni za parkove i bašte, iako je imao čak 100.000 kvadrata poslovnog prostora.

Teški dani koju su došli već iduće 1992. godine, učinili su sve ove rasprave besmislenim: zemlja je stala, društvo potonulo u duboku krizu.

Ipak, kada su posle 2000. godine počele promene, pojavile su se i refleksije starih priča. Najpre je 2006. godine došao na red sam “Gradić Pejton” čije uklanjanje je zaustavila bura ogorčenosti Čuburaca, da bi tek 2016. godine bio zaštićen od strane Grada Beograda, u novom sazivu vlasti.

“Vračarac” nije bio te sreće: porušen je, uprkos brojnim protestima, 2010. godine. Tadašnji saziv opštine Vračar nije imao milosti, pa su bageri brzo preorali vračarski “Monmartr“. Deo medija je za ovo rušenje tada direktno optuživao funkcionere Demokratske stranke koji su u tom trenutku vodili opštinu i grad ali to nije mnogo pomoglo. Ironija je bila što je jedan od glavnih protivnika tog plana 1991. upravo bio nekadašnji lider te stranke, Đinđić. Ali njega više nije bilo…

Za jedinu utehu je ostalo to što, uprkos nekadašnjem planu iz 1989. godine, čiji je jedan od autora takođe bio kasniji funkcioner Demokratske stranke, nije izgrađeno 100.000 “kvadrata” tržnih centara, niti zamišljeni “dnevni hotel”, pa umesto “Monmartra” ovaj deo Beograda bar nije postao “Pigal” tik uz crkvu, već su prostor zauzele – stambene zgrade.

Novembra prošle godine zvanično je saopšteno da se na teritoriji Vračara proglašava 6 zaštićenih kulturno-istorijskih celina. Plan iz 1989. koji je pretio 31 godinu konačno je tako upokojen.