Zidanje i rušenje na Kalemegdanu

Da li Vam je nekim slučajem poznato da je današnji najlepši beogradski park-tvrđava Kalemegdan sve do 1945.godine većim delom bio vojna baza puna skladišta, magacina i kasarni?

Teško je to reći dok šetamo stazama i divimo se pogledu sa njegovih zidina, da je jednom, ne tako davno, pre svega sedam-osam decenija, dakle, u jednom ljudskom veku, kao gradski park-šetalište na Kalemegdanu služio tek manji deo tvrđave

I to od parka što su nekadašnji Beograđani imali bilo je formirano tek početkom 20. veka, zaslugama nekoliko umnih vizionara iz tadašnje gradske vlade, odnosno, nekih delova tadašnjeg gradskog društva.

Ostatak tvrđave, njen najveći deo, zauzimali su vojni efektivi, čak još od Otomana čije su džamije tu stajale sve do kraja 19. veka pre nego što su bile uklonjene.

Da bi postao ono što danas imamo, Kalemegdan je morao da doživi mnogo rušenja ali i zidanja, koja su sva zajedno formirala njegov sadašnji lik.

Rušen je veliki severni bedem od 1922. do 1926. da bi se napravile današnje Velike stepenice i plato ispod njih. Rušiili su se ostaci kasarni posle njihovog temeljnog oštećenja u Prvom svetskom ratu.

Pre toga su se rušili otomanski tragovi, još početkom 20. veka. Za vreme okupacije u Prvom svetskom ratu porušen je na naredbu Austrougara veliki spomenik Karađorđu, podignut svega par godina ranije.

Početkom tridesetih godina na blatnjavoj obali ispod samih bedema započeta je izgradnja velike hale u sklopu beogradske luke, one koju danas znamo kao “Beton halu”. Masivni privredni objekat, sa sve dodatim tunelom za železničku prugu koja je tuda prolazila, nije se baš uklapao u vizuru Kalemegdana i bio je gotovo slepljen sa tvrđavom.

Ipak, to za užurbani razvoj Beograda početkom te epohe nije predstavljao nikakav problem: u zemlji koja je jurila napred u obnovu posle teškog ratnog stradanja, malo se brinulo o vizurama a mnogo više o privređivanju i poslu.

Nešto malo ranije je bio sazidan i veliki Paviljon Cvijeta Zuzorić, hram umetnosti, na ulasku iz pravca Knez Mihailove.

Veliko je pitanje kakve bi, recimo, reakcije u današnjoj atmosferi izazvao neki sličan pokušaj da se na Kalemegdanu izgradi umetnički paviljon. Na sreću, ovaj divni objekat nije bio suočen sa takvim reakcijama u vreme kad je napravljen i uspeo je da neoštećen preživi ratove i sva kasnija rušenja po tvrđavi.

A posebno važno je bilo formiranje Zoološkog vrta koji je na mestu prazne bezlične padine na strani ka Dunavu, napravio tadašnji gradonačelnik Beograda Vlada Ilić i otvorio ga svečano, kao posebni atrakciju Beograda, na današnji dan 1936. godine.

Ideja koja danas svim ljubiteljima Kalemegdana izaziva najviše užasa lansirana je krajem te dekade od strane nemačkih nacista iz Berlina i njihovih obožavatelja iz redova tadašnje srpske i jugoslovenske politike: da se na Kalemegdanu grade olimpijski stadioni i razni drugi “prateći sadržaji”.

Samo je izbijanje Drugog svetskog rata i njegov strahoviti dolazak u Beograd u vidu 6. aprila i surove okupacije zauvek odložio takve mahnite ideje, i sačuvao Kalemegdan u ovakvom obliku koji imamo danas.

Ali, nacisti nisu mirovali, fascinirani položajem i drevnom istorijom beogradske tvrđave: nakon što su u bombardovanju 6. aprila 1941. spalili i porušili većinu vojnih kasarni i magacina na Donjem gradu, tokom okupacije u Drugom svetskom ratu porušili su sve spaljene ruševine, ostavivši samo Karlovu kapiju i kulu Nebojša, i tu 1942. godine napravili park kakav danas poznajemo.

Ipak, pre toga su i oni tu kopali, skidali delove bedema, rušili i vršili arheološka istraživanja tragajući za nečim što su samo oni umislili da je postojalo, o čemu je naš portal već pisao.

A posle Drugog svetskog rata prvo je izgrađen ogroman podzemni vojni bunker čija masivna grba i danas stoji kao uzvišica iznad Pobednika sa koje se pruža najbolji pogled na Novi Beograd.

Onda je bila porušena jedna od dve skoro identične zgrade koja je stajala na platou kod Pobednika, dok je druga, neposredno uz nju, ostala – prvo kao Vojni muzej, a danas kao Zavod za zaštitu spomenika Grada Beograda.

Teška mehanizacija tadašnje vojske JNA bila je nakon gradnje bunkera angažovana da poruši i ukloni sve ostatke predratnih objekata, i taj posao je završen tek posle 1953. godine. Tek od tada možemo da kažemo da poznajemo današnji Kalemegdan.

Nažalost, taj dragulj Beograda u kasnijim decenijama nije imao pažnju kakvu je zasluživao i na njemu su vršeni tek manji konzervatoriski radovi, poput nesretne obnove Velikih stepenica pogrešnim kamenom donetim tada, iz nepoznatog razloga, sa ostrva Brača koji je ubrzo popucao i napravio još gore stanje.

Najveća obnova i uređenje Kalemegdana kako bi dobio puni sjaj najinteresantnijeg mesta u Beogradu, i postao simbol za ponos, izvedeni su tek od 2019. godine, obnovama Velikog i Malog stepeništa, Pobednika, Spomenika zahvalnosti Francuskoj, vraćanjem dela kompozicije sa spomenika Karađorđu, slepog gusara, dok na red sada najpre čeka obnova Paviljona Cvijeta Zuzorić.