Od male radionice do fabrike vojnih aviona – mnogo je znanja, ali i smelosti i vizije bilo potrebno da se pre Drugog svetskog rata neko, poput Petrovića i Šterića upusti u posao koji će za kratko vreme doživeti pravi bum. Kratak let “Zmaja”, druge zemunske fabrike aviona, pored čuvenog “Ikarusa”, obeležio je prvu polovinu 20. veka.
Na mestu gde se danas nalaze soliteri kod Keja oslobođenja bile su fabričke hale. Između ostalih, i ona koja je pripadala “Zmaju”. Tu su se pravili avioni po licenci ili po domaćim projektima i to oni koji su prevozili Beograđane na putovanja i oni koji su ih branili od nacističkih bombi!
Ali, sve je počelo podalje odatle, a bliže staroj pisti i aerodromu – u Tošinom Bunaru 1927. godine, gde su inženjer Jovan Petrović i industrijalac Dragoljub Šterić počeli da rade na avionima – najpre popravke i izrade jednostavnijih rezervnih delova.
Već naredne godine sele se u zemunsku Karađorđevu ulicu i otpočinju proizvodnju letelica.
To očito u ono vreme nije bio toliko komplikovan posao, naročito ako se uzme u obzir da su prve konstrukcije bile drvene, pa je 1928. godine u “Zmaju” proizvedeno već 42 aviona.
Proizvodili su trenažne i tada popularne hidroplane, kao i vojne lovce, da bi već 1932. godine zapali u krizu.
Ali, “izvukao” ih je razvoj avio-saobraćaja, pa 1935. za domaću aviokompaniju “Aeroput” proizvode po licenci tromotorne avione “Spartan Kruzer” sa 7 sedišta. Prošla je i velika svetska kriza i 1939. “Zmaj” broji čak 1.000 radnika i veliki kapital.
Dva moderna borbena aviona “Hoker Hariken” iz ove fabrike isporučena su čak tokom trajanja kratkog aprilskog rata kada su nacisti Trećeg rajha surovo napali našu zemlju.
Ali, nakon okupacije koja je usledila fabrika pada u ruke neprijatelja, za čije potrebe su morali da opredele i svoju proizvodnju.
Ipak, deset letelica za vazduhoplovstvo marionetske ustaške Nezavisne države Hrvatske, pod čiju vlast su potpali jer su Nemci Zemun dodelili ustašama, ipak su ostali – jugoslovenski, jer su završeni tek po oslobođenju 1945. godine.
U “Zmaju” je 1940. konstruisan i izuzetno moderan (u svetkim okvirima) laki bombarder R-1, ali on nikada nije dočekao serijsku proizvodnju.
Odmah posle rata usledila je komunistička nacionalizacija i prestanak proizvodnje, bar što se tiče avijacije. Vlasnicima koji su je podigli i razvili bilo je oduzeto sve. “Zmaj” biva nečijom odlukom spušten na zemlju i počinje proizvodnju poljoprivrednih mašina.
Tokom svog postojanja od 1927. do 1945. godine, kao privatna firma, “Zmaj” je proizveo čak 359 aviona! Tu je izrađeno četiri prototipa domaće kosntrukcije, dok je 8 tipova aviona rađeno na osnovu kupljene licence.
Godine 1955. iz fabrike u Zemunu izašao je prvi kombajn sa natpisom “Zmaj”.
Fabričke hale originalnog “Zmaja” gde se stvarala istorija srpske avijacije porušene su bez traga 1974. zbog izgradnje solitera.
Privatizacija fabrike sprovedena je 2006. godine ali proizvodnji aviona – nije se vratila.
Beogradske priče – Ljudi, ulice, trotoari, prolazi, sudbine…
