Početkom maja 1935. godine, kopajući temelj za zgradu na uglu ulica Gospodar Jevremove 41 i Kneginje Ljubice, radnici su naišli na neobično otkriće.
Na dubini od dva i po metra pijuk jednog od kopača udario je u nekakav čvrst predmet. Nakon nešto više od pola sata kopanja iz zemlje su izvukli metar i po dugačku gredu, slomljenu na dva nejednaka dela i ispisanu nečitkim pismom.
Ne znajući šta bi sa njom radnici su odmah pozvali investitora Đorđa Petrovića koji, ne želeći da zbog pronađenog artefakta zadržava radove spomenik poklanja, kako piše u ondašnjoj štampi, “jednoj naučnoj instituciji”, nakon čega se ovom neobičnom pronalasku gubi svaki trag… Ili je barem tako izgledalo do pre nekoliko godina.
Kao jedan od najstarijih gradova u Evropi, kroz koji su se ukrštali putevi mnogih naroda, Beograd u sebi čuva nebrojene ostatke koji svedoče o životu njegovih bivših i davno zaboravljenih žitelja.
Ljudi od pera, učitelji, sveštenici i drugi ljubitelji starina su, godinama pre institucionalizacije arheologije kao nauke, u časopisima kao što je Starinar opisivali brojne starine, pronalažene prilikom izgradnji kuća i javnih objekata.
Zahvaljujući njima nadahnute su generacije potonjih arheologa i čuvara kulturno-istorijske baštine, koji se i dalje trude da na svetlo dana iznesu barem deo Beograda koji vekovima počiva pod nogama prolaznika.
Nažalost, veliki deo iskopanih artefakata, spomenika, grobnih priloga i drugih starina, pronađenih na teritoriji Srbije, zauvek je ostao van očiju javnosti ili zbirki nekog od ovdašnjih muzeja.
Nepažnja, nezainteresovanost ili pak želja za brzom zaradom, neki su od razloga zbog kojih su slučajni pronalasci najčešće ostajali rasparčani na nekoj livadi ili završavali kod inostranih kolekcionara, čime se pravila nemerljiva šteta ovdašnjem kulturnom nasleđu i pokušajima da se prošlost sagleda celovitije. Nažalost, takvoj zloj praksi svedočimo i u naše vreme…
Upravo ovako nešto se umalo dogodilo i pronađenom spomeniku sa Dorćola koji je, samo zahvaljujući interesovanju dvojice stručnjaka za starine, nacrtan i opisan, što su ondašnje novine i stručne publikacije u nekoliko navrata obnarodovale.
Za pronalazak se prvi zainteresovao nemački arhitekta, avanturista i posvećeni ljubitelj arheologije Rihard Štaudinger, koji je u Beogradu boravio od 1926. godine, angažovan od strane gradskih čelnika kao projektant svojevrsnog „Akropolja jugoslovenstva“.
Naime, kako su tadašnji mediji preneli Štaudinger je, očaran herojskom borbom srpskih vojnika u Prvom svetskom ratu, a naročito njihovim težnjama za oslobođenjem i ujedinjenjem, na sebe preuzeo inicijativu izrade reljefne studije Gornjeg grada, na kome je trebalo da bude podignut rečeni spomenik.
Ipak, da li zbog nedostatka sredstava ili činjenice da su ga više zanimale starine (interesantan je i podatak da je upravo on prvi postavio pitanje datovanja rimskog bunara, smatrajući da je iskopan znatno kasnije), Štaudinger je najveći deo svojih beogradskih dana provodio kao arheolog amater, sakupivši pritom zavidnu kolekciju antikviteta koje je sam iskopavao ili otkupljivao širom Srbije i Beograda.
Tako je nastao i njegov privatni muzej, smešten u iznajmljenom stanu u tadašnjoj Knez Miletinoj 59a (današnji Bulevar Despota Stefana) koji je, iako zatvoren za javnost, posle Štaudingerove iznenadne smrti 17. avgusta 1936. godine otkupljen od strane grada za 18.000 tadašnjih dinara.
Nastojeći da se među prvima nađe na licu mesta, kad god bi došao do vesti da je pronađena neka znatnija starina, neretko i danima boraveći na beogradskim gradilištima, ovaj ljubitelj antike je ubrzo i sam obišao pronađeno obeležje, napravivši tom prilikom i detaljnu skicu, zahvaljujući kojoj su ga arheolozi decenijama kasnije, u vreme kada se ovaj pronalazak uveliko smatrao izgubljenim, pominjali u radovima posvećenim antičkom nasleđu Singidunuma.
Nedugo potom mišljenje o pronađenom spomeniku javnosti je po prvi put izneo i jedan stručnjak od ugleda, arheolog dr Nikola Vulić, profesor Univerziteta u Beogradu, redovni član SANU i prvi naučnik iz Srbije koji je decembra 1934, svega nekoliko meseci pre otkrića na Dorćolu, izabran za dopisnog člana Francuske akademije nauka.
Dakle, neko ko je bez ikakve sumnje slovio za jednog od najboljih poznavalaca klasičnih starina kod nas. Profesor Vulić je prvi utvrdio da se radi o arhitravnoj tj. nadvratnoj poprečnoj gredi koja je najverovatnije stajala iznad ulaza u neko manje svetilište a preveo je i natpis na kome je pisalo da je vojnik IV Flavijeve legije, izvesni Lucije Valerije Krescencio, ovim zdanjem izvršio zavet trolikom božanstvu raskršća Hekati.
Pomenuta legija je bila stacionirana u Singidunumu od prvog do trećeg veka n.e. i nakon osvajanja Dakije 106. godine, dobija nadimak Felix (Srećna). Na osnovu jednog dela posvete na gredi, piše da je svetilište bilo izgrađeno u vreme cara Maksimilijana Tračanina, koji je vladao od 235 do 138. godine, tako da je moguće prilično precizno datovati vreme njenog nastanka.
Čitava priča dodatno dobija na važnosti ako se zna da Hekata predstavlja božanstvo čiji kult, inače veoma rasprostranjen tokom antike, nikada nije našao dublje uporište na našim prostorima.
Razlog za ovo najverovatnije leži u pretpostavci da je među stanovnicima provincija Ilirik i Gornje Mezije postojalo božanstvo sličnih karakteristika, čiji je kult jednostavno bio stariji i jači.
Veselin Čajkanović, pored Nikole Vulića verovatno najpoznatiji i najpriznatiji stručnjak za klasične jezike predratnog Univerziteta u Beogradu je, pišući o vrhovnom bogu u staroj srpskoj religiji, između ostalih naveo i verovanje u Trojana koji je, baš kao i Hekata, predstavljao troformno božanstvo donjeg sveta, čiji je kult na ovim prostorima negovan od najstarijih dana, u prilog čemu svedoče i brojni toponimi širom Srbije.
Hekata je u antici bila veoma poštovana i predstavljala je božanstvo koje je izazivalo najveći strah kod stanovništa, što je i razumljivo, obzirom na to da je smatrana boginjom podzemnog sveta, vladaricom magije, vradžbina i noćnih priviđenja.
Upravo iz tog razloga, svetilišta podizana njoj u čast neretko su građena u blizini groblja, pošto se verovalo da ona stoji na razmeđi između sveta živih i umrlih.
Tumačeći dalje natpis, profesor Vulić iznosi pretpostavku da se svetilište, uprkos tome što je greda pronađena na raskrsnici, prvobitno nalazilo na nekoj drugoj lokaciji a da je ovde doneseno za vreme obnove Beograda pod Austrijancima, početkom 18. veka.
U prilog tome govori i činjenica da je greda pronađena znatno pliće nego što bi inače trebalo da je u pitanju neremećen sloj iz trećeg veka, kao i to što je pored nje nađena gvozdena rešetka koja nesumnjivo ne pripada tom periodu.
Ipak, pretpostavlja se da svetilište nije moglo da se nalazi daleko i da je najverovatnije bilo sagrađeno na Dorćolu, koje odvajkada i nosi ime koje označava raskrsnicu puteva, što potvrđuje i turska reč dort jol, koja označava mesto na kome se ukrštaju četiri puta.
U vreme kada naredne godine nakon optkrića naprasno umire Rihard Štaudinger, senka novog rata se ubrzo nadvija nad Evropom, a priču o strašnoj boginji magije, vračanja i užasa noći, zameniće jedan drugi užas – ratni.
Decenijama nakon završetka rata arhitravna greda je smatrana izgubljenom da bi 2017. godine, zahvaljujući upornosti Radeta Milića i Miodraga Simovića, stručnjaka za starine, ona bila pronađena u okviru zbirke u lapidarijumu Velikog barutnog magacina, na Kalemegdanu.
Gde se nalazila u međuvremenu i šta bi sve mogla da kaže, ostaje nam samo da pretpostavljamo i da se nadamo da će neke nove generacije posvećenika i poštovalaca kulturne baštine, pronaći još neki trag ovog neobičnog kulta, čime bi se sklopio delić više na ogromnoj i nesklopivoj slagalici beogradske prošlosti.
Autor: Mladen Milosavljević, pisac i etnolog
Beogradske priče – Ljudi, ulice, trotoari, prolazi, sudbine…
