Pobuna domaćih obućara protiv fabrike cipela “Bata”

U junu 1926. godine održan je kongres obućara Srbije u Beogradu na kojem je usvojena odluka da se od Vlade traži “da se prilikom sklapanja trgovinskih ugovora, čak i sa prijateljskim zemljama, posebna pažnja posveti količini i vrednosti obuće koja se mogla uvesti u zemlju”.

Ova odluka je bila vrhunac rata između domaćih obućara i svetskog giganta, češke fabrike za industrijsku proizvodnju obuće “Bata” koja je u dvadesetim godinama prošlog veka osvojila tržište Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Sukobi domaćih obućara i moćne češke kompanije počeli su odmah pošto je Bata 1920. godine osnovao kompaniju u Zemunu a potom iste godine otvarila prvu prodavnicu cipela u Beogradu, uz proteste zanatlija.

Ipak, bez obzira na otpore kompanija Bata je do 1931. godine imala čak 110 radnji u Jugoslaviji pa su izgradili moderne fabrike u Apatinu i Borovu. Firma je u Borovu podigla je prvi fabrički grad na teritoriji Jugoslavije sa aerodromom jer je vlasnik, Tomaš Bata, bio strastveni letač.

Na vrhuncu poslovanja 1939. godine, u fabrici u Borovu bilo je zaposleno 3.500 radnika koji su proizvodili 7,26 miliona pari obuće koja se prodavala u 550 prodavnica u kojima je radilo oko 1.330 ljudi. Batine fabrike u Borovu i Apatinu pokrivale su devedeset odsto proizvodnje i prodaje obuće u državi, a Čehoslovačka je zahvaljujući ovoj kompaniji 1929. godine postala najveći izvoznik obuće u svetu.

Iako su pobune protiv Bate počele 1920. godine rat domaćih zanatlija sa češkom fabrikom dostigao je vrhunac 1935. godine kada je ova kompanija na tržište izbacila jeftine gumene opanke. Tradicionaolni kožni opanci bili su osnovna obuća miliona ljudi koji su živeli na selu a koji su činili većinu stanovništva u Jugoslaviji.

Izrada opanaka je bila zato izvor prihoda za desetine hiljada obućara. Pojava jeftinih gumenih opanaka dovela ih je do uništenja pa su počeli proteste na kojima su optuživali češku firmu da su njeni gumeni opanci pogubni po zdravlje.

Organizovani su generalni štrajkovi domaćih proizvođača obuće u Beogradu i drugim većim gradovima Kraljevine Jugoslavije, a bilo je uličnih nereda i razbijanja izloga u „Batinim” prodavnicama zbog čega je morala da interveniše žandarmerija.

Međutim, nisu svi podržavali jugoslovenske znatalije jer kompanija Bata dobila podršku od udruženja seljaka koji su tvrdili da su ”Batini jeftini opanci spas za budžet seljaka”.

U kampanju protiv Bate uključile su se vodeće ljudi Dunavske i Vardarske banovine, i čak tadašnji ohridski episkop, koji su pisali oštra pisma ministru trgovine i industrije. Protesti protiv Bate su vrhunac doživeli na krajem 1935. i tokom proleća 1936. godine, kada su u Beogradu i velikom broju mesta desetine hiljada ljudi učestvovale u akcijama usmerenim protiv širenja firme.

Kako protesti nisu jenjavali, ministar Milan Vrbanić sazvao je sastanak u Beogradu, 27–28. februara 1936. godine, na kome su učestvovali predstavnici svih privrednih komora u zemlji, Zemaljskog saveza industrijalaca i firme Bata Borovo.

Ministarski savet Kraljevine Jugoslavije počeo je sa radom na donošenju zakona o trogodišnjem moratoriju na podizanje novih ili proširivanje postojećih industrijskih pogona za proizvodnju obuće. Pokrenuta je i ministarska konferencija, na kojoj su usaglašavani stavovi, što se može videti iz prepiske u koju su bila uključena najvažnija ministarstva, poput ministarstava trgovine i industrije, unutrašnjih poslova, finansija, socijalne politike i narodnog zdravlja, kao i Ministarstvo pošte, telegrafa i telefona.

Nakon konsultacija i pregovora, koji su trajali nekoliko meseci, u julu 1936. godine pripremljen je zakon, sličan onima koji su protiv Bate već doneti u Švajcarskoj i Francuskoj gde su se zanatlije takođe bunile protiv ekspanzije ove češke firme.

Vest da je zakon spreman zaustavila je proteste ali ovaj akt nikada nije poslat Narodnoj skupštini na usvajanje. Četiri godine kasnije, u februaru 1940. godine, kada je kompanija Bata preuzela skoro čitavo tržište, Vlada je donela odluku da odustane od ovog zakona.

Nekoliko godina ranije kako domaći proizvođači nisu mogli da proizvedu jeftiniju obuću od Bate odlučili su da svoje napore usmere ka tome da se češkoj kompaniji zabrani da popravlja obuću zbog čega je bila ugrožena egzistencija najviše obućara. Kraljevina SHS je bila siromašna zemlja u kojoj se kupovalo manje od jednog para obuće po glavi stanovnika pa su popravke obuće bile glavni izvor prihoda za male zanatlije.

Udruženja domaćih proizvođača zahtevala su od države da se kompaniji „Bata“ zabrani da u svojim prodavnicama otvara radionice za popravku obuće. Sukobljene strane su bombardovale javnost izjavama u svoju korist pa su domaći proizvođači obuće tvrdili da u kožarskoj industriji radi čak 300 hiljada ljudi a kompanija Bata da je najveći poreski platiša u zemlji.

Vlada je na kraju zabranila preduzeću „Bata” da otvara radionica za popravku cipela ali firma ovu zabranu zaobilazila tako što je vlasništvo nad radionicama prebacivala na poslovođe svojih prodavnica, ili sklapanjem ugovora sa pojedinim obućarima kojima je iznajmljivala svoj prostor za potrebe njihovog posla, a oni su faktički radili popravke Batinih cipela pa je 1936. godine bilo 209 takvih ugovora sa obućarima.

Šta je zaustavilo Vladu da usvoji ovaj zakon i zaštiti domaće proizvođače? Zvaničnog odgovora nema ali ne treba zaboraviti da je Čehoslovačka bila veoma važan prijatelj Kraljevine Jugoslavije i vojni saveznik iz Male Antante. Vlada je bila svesna neminovnosti tehnološkog napretka zemlje ali je javnosti pokazivala da pokušava spreči uništavanje individualne proizvodnje i omogući opstanak zanatlija što je politički bilo značajno mada suprotno fiskalnom interesu države. Političare su protesti zanatlija plašili ali više mogućnost proletarizacije bivših zanatlija i prelazak u masu nezaposlenih koja je ionako bila velika i podložna levičarskim uticajima.

Međutim, koliko god protesti protiv Bate bili masovni većina stanovnika Kraljevine Jugoslavije podržavala je ovog proizvođača pa su se protesti ugasili, a Vlada je zaustavila sve aktivnosti protiv kompanije. Batu su podržavali mediji, a razlog su bile reklame koje je ova kompanija izdašno plaćala kako bi oglašavala svoje proizvode.

Tako je kompanija Bata pobedila u ratu sa obućarima i zavladala našim tržištem. Rat je zaustavio dalju ekspanziju Bate, a posle oslobođenja fabrika je nacionalizovana. Nastavila je da radi pod imenom ”Borovo” a svako ko je živeo u socijalističkoj Jugoslaviji pamti njihov najpoznatiji proizvod ”borosane” ali to je već neka druga priča.

Autor: Goran Vesić