U knjizi prvoj „Beogradski spomenarnik – Ličnosti u beogradskim spomenicima“ autorka Neda Kovačević ih je pobrojala ravno 50.
Bili su tu među nama, a onda nestali – uništeni, skriveni, pretopljeni, razbijeni… Ko će ga znati. Znamo samo da ih nema više.
I nisu zaslužili takvu sudbinu jer deo su naše istorije.
Svaki od tih spomenika, svaka ta bista imala je svoj lik, svoje ime – Karađorđe, Sima Igumanov, kneginja Zorka Karađorđević, Isidora Sekulić, kralj Aleksandar, Boško Buha, Miša Anastasijević, Rade Drainac, Vojislav Ilić, Njegoš, Ivo Lola Ribar… Iz raznih epoha, iz raznih dana.
O nekim uništenim delima smo već pisali, ali to nije sve. Ima još obeležja koja su u prvim danima smena režima i ideologija uklanjana, sečena pa na kilo prodavana kao sekundarne sirovine, odnošena da im se zametne svaki trag…
Ali, sve to nema veze isključivo sa pukim promenama ideologija. Tako je u krugu negdašnje Prve varoške bolnice, a danas zgrade Srpskog lekarskog društva, Medicine rada i Muzeja istorije medicine bila postavljena bista dr Jovana Stejića, prvog Srbina školovanog lekara. Nema je više.
Ni umetnički prikaz čuvenog Miše Anastasijevića, trgovca i zadužbinara, nije se zadržao u Biblioteci grada.
Ime Anastasa Jovanovića upisano je među prve ne samo srpske i evropske, već i svetske fotografe. Ali ispred nekadašnje autobuske stanice u Karađorđevoj je još dok je radila, godinama stajalo samo prazno postolje na kom je nekad bila bista u spomen na ovog znamenitog čoveka.
Rade Drainac, slavni pesnik, imao je svoje bronzano obličje u restoranu „Aleksandar”, koji je pripadao BIP, u Cetinjskoj. Ali kad pivaru privatizovaše, nesta i bista.
Kako oni, tako prođoše, pa još i gore, i mnogi drugi, uglavnom narodni heroji, koji su izgubili živote za slobodu pre nego što su i saznali šta život znači, kada su tokom okupacije u Drugom svetskom ratu ginuli po bojištima ili streljani po Jajincima i sličnim mestima stravičnog stradanja njihove mladosti.
Brojne su škole nosile ime Boška Buhe, pa ga već dugo ne nose, ali po legendarnom bombašu i dalje ostala da se zove još jedna na Zvezdari. Samo biste tog hrabrog dečaka tamo više nema.
Nema ni biste Vukice Mitrović ispred nekadašnje osnovne škole u Mirijevu (danas Sedme beogradske gimnazije) nazvane u ono vreme po devojci ubijenoj krajem 1941. godine nakon što je kao pripadnica pokreta otpora pala u ruke nacistima.
Te iste ratne jeseni stradala je od okupatora i još jedna pripadnica istog pokreta, Marijana Gregoran, a bista koja se nalazila na Karaburmi takođe je iščezla.
Iako škola u ulici Milana Rakića i dalje nosi ime Veljka Dugoševića, njegov bronzani lik je uklonjen, a za onaj pesnika Ivana Gorana Kovačića koji je napisao jednu od najpotresnijih poema o ustaškom pokolju nevinih Srba “Jama“, iz škole nekad nazvane po njemu, kažu da je namerno uništen. Pesnik je bio Hrvat.
Ispred stadiona Partizana 2014. je ukradena bronzana bista čuvenog doktora i fudbalera Milutina Ivkovića, slavnog Milutinca, (na sreću brzo je bila obnovljena i danas ponosno stoji na mestu nestale) a nema ni bisti jednom legendarnog Ive Lole Ribara koje su se nalazile u krugu vrtića u Železniku (danas nazvan Veseljko) i u tamošnjoj Tehničkoj školi.
Predratnoj glumici Mili Dimić, koja je izdahnula od posledica policijske torture 1942. godine, nepoznati počinioci su na Centralnom groblju uništili piramidu i prekopali grob. Nekome su zatrebali i bronzani odlivci partizana Đure Đakovića (ispred škole koja sada nosi naziv Skadarlija), Save Kovačevića (uklonjena kad je škola u Ljubostinjskoj promenila ime, ali nema ni one koja je stajala u naselju u Zemunu nazvanom po tom partizanskom komandantu), i Veselina Masleše u Ustaničkoj.
Škole su menjale imena padom socijalizma a sa tim trendom zavladao je trend nestajanja bisti Milentija Popovića (danas OŠ Miroslav Antić, Žarkovo), Moše Pijade u Stanka Vraza, Rodoljuba Čolakovića u Radivoja Markovića, Vlade Obradovića Kamenog u Bloku 73, Slobodana Penezića Krcuna (danas OŠ „Vladislav Petković Dis“), Veljka Vlahovića u Kraljice Natalije (sada Matematička gimnazija) i naposletku tri su ukradene iz kruga Železničko-obrazovnog centra i to Miodraga Čajetinca Čajke, Svete Mladenovića i Ratomira Jovića.
Da li je zaista tako trebalo? Ili je postojao prikladniji način kad su se vremena promenila, a prethodne ideologije napuštene? Možda smo kao većina nekadašnjih zemalja Istočne Evrope mogli da napravimo jedan muzej svih onih koje smo odbacili, ne samo da bi se sačuvao deo istorije, kakav god bio, već i da bi na jednom mestu mogli da se podsećamo kakvo je to vreme bilo… Umesto svega, prepustili smo ih onima koji su ih preprodali da bi se pretopile. Njih istorija, pamćenje, znanje i kultura – ne zanimaju.
Beogradske priče – Ljudi, ulice, trotoari, prolazi, sudbine…
