U razrušen i skoro napušten Beograd 12. aprila 1941. ušlo je izviđačko odeljenje nemačkog 41. motorizovanog korpusa iz pravca Pančeva a tokom noći i jutra u grad su stigli i delovi Sedme oklopne divizije iz pravca Zemuna i Jedanaeste oklopne divizije iz pravca Topole.
Bio je to početak nacističke okupacije koja će trajati narednih 1 287 dana. Posle šest dana bombardovanja veliki deo stanovništva pobegao je u unutrašnjost zemlje, ulice su bile puste a grad je bio bez vode, struje, prevoza, hrane…
Bolnice su bile prepune ranjenika a tela poginulih ležala su po ulicama i ruševinama jer nikoga nije bilo da ih pokupi. Po gradu su još besneli požari koje niko nije imao da ugasi.
Prve informacije o tome kako će da izgleda život u okupiranom gradu naše sugrađanke i sugrađani dobili su već sutradan, 13. aprila, kada je grad bio izlepljen plakatima na kojima se nalazio tekst Proglasa predsednika beogradske opštine Ivana Milićevića.
”Beograđani!
Juče 12 aprila 1941. godine posle podne Nemačka vojska ušla je u Beograd. Tog dana u 5 časova posle podne predao sam opštinu grada Beograda prema dobivenom naređenju komandantu mesta pukovniku Tusenu.
Komandant mesta naredio mi je da osiguram mir, red i bezbednost. Ja sam dao reč da će mir, red i bezbednost u Beogradu biti osigurani. Odmah sam stvorio naoružanu građansku stražu, koja je još sinoć počela patrolirati po gradu. Ovu stražu organizovaću kako treba da bi ona u potpunosti održati mir, red i bezbednost u Beogradu.
Komandant mesta izrazio je želju, da ja i dalje vodim Opštinu i obavljam sve funkcije pretsednika Opštine.
Ovu tešku dužnost primio sam uveren, da će mi svaki stanovnik grada pružiti pomoć koja se bude tražila za ispunjenje ovog zadatka.
Beograđani!
Komandant mesta izjavio mi je da će se Nemačka vojska najkorektnije ponašati prema građanstvu, ali je tražio da građanstvo bezuslovno ispunjava njegove naredbe i naređenja Pretsednika opštine.
Pozivam vas sve od reda da se vi lojalno i korektno ponašate prema nemačkim vojnicima i da ispunjavate sve naredbe komandanta mesta i naređenja Pretsednika opštine.
Svaki izgred i incident biće strogo kažnjen po vojnim zakonima.
Kretanje ulicama dopušteno je od 5 časova izjutra do 19 časova uveče. Noću je dopušteno kretanje samo naoružanoj građanskoj straži koja održava mir, red i bezbednost kao i službenim licima koja imaju na levoj ruci određenu traku.
Danas se opština Tašmajdana, iz pećine i skloništa Prve ženske gimnazije, vraća u svoju zgradu u Uzun Mirkovoj ulici broj 1 gde će nastaviti svoj dalji rad.
BEOGRAĐANI, budite svesni vremena i okolnosti u kojima živimo i predajte se svojim redovnim poslovima mirno i prilježno kako bi održali sebe i svoje porodice.
Opština grada Beograda učiniće sa svoje strane sve što je u njenoj moći da zadovolji vaše najpreče potrebe: ishranu, zdarvlje i sigurnost”.
Istog dana predsednik Beogradske opštine Milićević izdao je novu Naredbu kojom je naložio da ”sve zgrade moraju imati u roku od 24 časa nužničke jame u svojim dvorištima pred baštama ili ako to ne postoji u svojim podrumima”.
”Jame iskopati tako da se posle trodnevne upotrebe zatrpavaju, dezinfikuju i nove kopaju za upotrebu. Nemačke vojne vlasti kontrolisaće ovu naredbu i najstrože će kažnjavati vlasnike zgrada za neizvršenje naredbe. Klozeti koji su u vezi sa vodovodom ne smeju se upotrebljavati jer je vodovod oštećen i izmet će se razlivati po ulicama, i tome naneti ogromnu opasnost od infekcija za građanstvo”, stajalo je novoj naredbi.
Beograđankama i Beograđanima naredbom se istog dana obratio i komandant nemačkih trupa u Beogradu u kojoj je naveo da za ”teške posledice koje ima da snosi beogradsko stanovništvo nemačka narod i njegova vojska nisu odgovorni”.
”Odgovorna je jedino sadašnja srpska vlada. Ipak će nemačke oružane sile učinite sve da uklone bedu koja sada pritiskuje građanstvo ovog grada, a koju nisu one prouzrokovale. Stoga se traži od celokupnog građanstva grada Beograda da sudeluju u ovom poslu. Sve potrebne mere, koje služe redu i miru, kao i one kojima je cilj da se vaspostavi električna energija i vodovod brižljivo su proučene od strane nemačkih vlasti”, stajalao je u naredbi komandanta nemačkih trupa koji je pozvao stanovnike Beograda da ”svo vatreno oružje (uključujući lovačko oružje) kao i municiju, ručne granate i eksploziv moraju se predati vlastima do 16. aprila do 12 časova”.
Na kraju naredbe nemački komandant poručuje da će se ”prisvajanje tuđe imovine, bez obzira da li ona potiče od prolazno nezaštićene privatne svojine ili javnog dobra, kazniće se smrću”.
Tako su stanovnici našeg grada upoznati sa prvim pravilima života pod nacističkom okupacijom. Već 16. aprila 1941. nacisti su naredili registraciju svih Jevreja i Roma a tri dana kasnije, 19. aprila, otpočelo je njihovo obavezno obeležavanje i izdvajanje na javnim mestima. Obaveza nošenja žute trake i Davidove zvezde za Jevreje, odnosno natpisa „Ciganin”, za Rome bila je posebno uvredljiva.
Prema podacima dobijenim tom registracijom, u Beogradu je do 13. jula registrovano 9.435 Jevreja i 3.050 Roma, što navodi na zaključak da se, s obzirom na to da je u Beogradu tada živelo 11.780 Jevreja, pozivu na registraciju nije odazvalo 2.345 osoba jevrejske nacionalnosti koji su se sakrili kod srpskih komšija.
Nekoliko dana kasnije, 24. aprila, na ulicama se pojavio prvi broj Opštinskih novina, glasila gradskog poglavarstva grada Beograda preko koga su civilne vlasti komunicirale sa građanima. Na naslovnoj strani ovih novina objavljeno je saopštenje iz Glavno stana Vođe Rajha da su dan ranije, 23. aprila, da su ”epirska i makedonska grčka vojska bezuslovno položile oružje”.
Nove srpske vlasti su uvodniku Opštinskih novina, koji su dobile da objave od nemačke komande, dali objašnjenje zašto je došlo do rata Kraljevine Jugoslavije i Trećeg Rajha.
”Državni udar srpskih oficira, koji se završio hapšenjem jugoslovenskih državnika koji su sklopili Pakt prijateljstva s Nemačkim Rajhom, pretstavljao je tešku uvredu Vođe Nemačkog Rajha i celokupnog nemačkog naroda. Dosada nije bilo primera u političkoj istoriji sveta da se na jedan ugovor koji jednoj državi garantuje njene granice i njen integritet, odgovara revolucijom, uvredama poslanika jedne velike sile, koja je sve to garantovala. Odgovor na to bio je prekid diplomatskih odnosa između Nemačkog Rajha i Jugoslavije”.
Tako je počela okupacija. Pored proklamovanih ”dobrih namera” beogradsko stanvništvo je brzo videlo pravo lice nacista. Već u junu 1941. godine nemačke okupatorske vlasti naredile su srpskoj kvislinškoj upravi da formira koncentracioni logor u kasarni 18. pešadijskog puka na Banjici.
Kroz ovaj logor za vreme čitave okupacije prošlo je najmanje 23.697 ljudi od kojih je nekoliko hiljada zatočenika streljano na stratištu u Jajincima. Tako je bilo sve do 20. oktobra 1944. godine i nove slobode za Beograd.
Autor: Goran Vesić
Beogradske priče – Ljudi, ulice, trotoari, prolazi, sudbine…
