“Beograd u očima stranaca”: kako je počeo turizam

„Lepota Beogradskog predela oduvek je mamila putnike. Nekada su je hvalili hodočasnici koji su tuda prolazili na putu za Jerusalim, kao i izaslanici i ambasadori evropskih dvorova koji su se tu zaustavljali idući za Istambul na poklonjenje sultanu. U naše vreme, svoje divljenje prema […] prestonici iskazuju nam finansijski magnati i velike filmske zvezde, koji se na proputovanju zadržavaju u Beogradu.“
Miloš Crnjanski, 1936.

Pet godina nakon prolaska prvog Orijent ekspresa kroz Beograd, negde s proleća 1894. godine, četrdesetak Amerikanaca rešilo je da se zaustavi u Beogradu.

“Prvo su se na kolima provozali kroz najvažnije ulice našega grada, a potom su posetili Sabornu crkvu, prošetali Кalemegdanom, a u bašti Starog zdanja slušali tamburaše s osobitom pažnjom“.

Veliko uzbuđenje među građanima izazvala je ova poseta koja je ostala zapamćena kao prvi dolazak stranih turista u Beogradu. Nakon američkih, Beograd je zabeležio i ruske, francuske i rumunske turiste.

Sa prvim turistima pojavio se i prvi štampani kako se to tada nazivalo – bedeker (turistički vodič) o Beogradu –„Vođa po Beogradu“.

Uradili su ga na srpskom jeziku 1896. godine opštinski statističar Đorđe Bugarski i Petar Hajduković. U njemu je na 54 strane bilo „tačno pobeleženo sve što je potrebno za stranog čoveka da se zna snaći kad u varoš dođe“.

Pored kratkog opisa Beograda i njegovih znamenitosti, u njemu je dat spisak starih i novih naziva ulica, obeleženi su rejoni (kvartovi) Uprave grada Beograda, nabrojane su sve državne i privatne ustanove, sva nadleštva, udruženja i društva, hoteli, konzulati, lekarnice, lekari, esnafi, novčani zavodi, bogomolje, kupatila, pevačka društva itd, kao i takse za fijakere danju i noću, a na kraju je dodat i plan Beograda.

Cena mu je bila 1 dinar.

U godinama koje su usledile, pa i nakon Prvog svetskog rata, skoro da nije bilo pravih bedekera ni na srpskom, niti na nekom stranom jeziku. Izdavane su neke knjižice, netačne, neproverene, neugledne i nedovoljno iscrpne.

Tako je bilo sve do Grgura Кostića, novinara, koji je 1930. godine spremio neobično obilan i stilski interesantan materijal iz koga je napravio „Beograd, vođ – guide – führer“ napisan na tri jezika: srpskom, francuskom i nemačkom.

To je bila knjižica na 150 strana. u kojoj je sakupljeno, sređeno i koncizno dato sve ono što je za poznavanje i orjentaciju u Beogradu bilo potrebno.

Istorija Beograda sažeta je na 20 strana na tri jezika, „i u njoj su ispravno mapirana najvažnija mesta u varoši kao i najmarkantniji događaji u istoriji. Uz reviju dobrih slika varoši, Vođ je pratio stranca od njegovog dolaska na stanicu, pa sve do odlaska. Pisan je dobrim jezikom i stilom sa osećanjem za objektivnu interesantnost pojedinih stvari i sa ljubavlju za varoš koju opisuje“.

Bio je namenjen ne samo brojnim turistima koji su dolazili u Beograd, već i svima onima koje je grad zanimao: stranim novinarima, piscima, poslovnim ljudima i diplomatama.

Ovaj bedeker izašao je u pravo vreme, jer je u periodu 1933–1935. godine Beograd posetilo oko 400 stranih novinara, književnika i publicista.

Njihove utiske sabrao je novinar Borivoje Gavrilović, u publikacijama „Beograd u očima stranaca“ na srpskom jeziku i „Beograd vu parles étrangers“ na francuskom jeziku.

Strani novinari opisuju Beograd “kao lep i potpuno evropski grad”. Dive se njegovim žiteljima koji predveče kroz žagor šetaju Кalemegdanom i glavnim gradskim ulicama.

Opisuju noćni život Beograda, koji je tada kao i danas, osvajao putnike i turiste. Hvalili su cigansku muziku po beogradskim kafanama, pesmu Sofke Nikolić, bezbrojne lokale, od spolja neuglednog „Tri šešira“ do elegantne „Moskve“, „Dva jelena“, „Hercegovine“ i „Кazbeka“, a hotel „Srpski kralj“ poredili su sa berlinskim hotelima.“

Proglašenje Beograda za turističko mesto 1936, i otvaranje Beogradskog sajma 1937. godine, dovelo je do drastičnog povećanja broja turista i postavilo nove izazove pred autore vodiča, a ovaj izazov prihvatli su i već osvedočeni srpski pisci.

Veliki književnik Miloš Crnjanski napisao je čak tri turistička vodiča – „Naše plaže na Jadranu“, „Boka Кotorska“, a 1936. godine objavio je „Belgrade“, na francuskom jeziku.

Bedeker „Belgrade“ (Beograd), je samo naizgled po formi i sadržaju ličio na tipičan – sa 147 strana teksta, 24 fotografije i tri karte.

Ipak, on se po mnogo čemu razlikovao od sličnih, pa i mnogih današnjih. Počinjao je podacima o geografskom položaju, privrednom značaju i turističkim mogućnostima prestonice.

Zatim su sledili praktični saveti: Кako stići do Beograda, o vazdušnim, rečnim, drumskim i železničkim vezama, hotelima, prijavi boravka, promeni novca, javnom prevozu, poštanskom saobraćaju, poslanstvima i konzulatima.

Bili su tu i kratki tekstovi o dvoru, crkvama, javnim zgradama, muzejima, bibliotekama, univerzitetu, pozorištima, koncertima, umetničkim zbirkama, ali i o sportu, skijaškim terenima, automobilima, nošnji, ženama odevenim po poslednjoj pariskoj modi, izletištima nadomak Beograda, kupalištima, žarkim letima, toplim i dugim jesenima, Кapemegdanu, kafanama, gurmanskim zadovoljstvima, specijalitetima i vinima.

I upravo svi ti podaci i činjenice, vođeni majstorskom rukom i perom Miloša Crnjanskog, u svom smelom zaključku, formulaciji, ritmu rečenice, slici ili impresiji, prevazilazile su formu bedekera i stvarale jedan roman kroz koji je, pre svega, provejavalo osećanje ljubavi prema Beogradu.

Iako je na srpski preveden tek nakon više od šest decenija on i danas predstavlja najbolji primer jednog vodiča o Beogradu.