Čovek koji je od ruševine napravio prestonicu

Kroz srpsku istoriju je projezdio veliki broj vladara, a njihova dela su inspirisala hroničare i nagonila podanike da o njima pišu i ispredaju priče.

Stojeći na večitoj granici između činjenica, legende i narodnog predanja, odolevajući seobama i zaboravu, životi ovdašnjih velmoža i velikaša, kao i priče o njima, podlegali su zakonitostima najistrajnijeg sudije – vremena.

Narod je oduvek imao potrebu da pripoveda a što je priča bila neobičnija, sa više žara je prenošena mlađim naraštajima da je pamte i, eventualno, nadograđuju.

Jedna od svakako najzanimljivijih priča, jeste ona o despotu Stefanu Lazareviću, vladaru, vitezu i pesniku, koga su istorija i narodno pamćenje smestili u sam vrh srpskog vladarskog panteona, i koji je od drevnog i zapustelog Beograda stvorio prestonicu Srbije.

U sami osvit XV veka, neposredno nakog bitke kod Angore, Srbija je konačno mogla da odahne, makar na kratko.

Poraz osmanlijske vojske od snaga mongolskog kana Tamerlana i zarobljavanje sultana Bajazita, na neko vreme obustavljaju srpske vazalne odnose prema otomanskoj Turskoj, uspostavljene nakon srpskog poraza u Kosovskom boju 1389. godine, i prekidaju pretnje sa jugoistočnih granica.

Mladog kneza Stefana Lazarevića u Konstantinopolju, prestonici hrišćanske pravoslavne carevine Vizantije, dočekuju kao heroja, a od carigradskog suvladara Jovana VII Paleologa dobija titulu despota, najvažnije zvanje nakon carskog i veri se Jelenom Gatiluzio, koja je sa majčine strane bila u srodstvu sa vladarskom kućom Paleologa.

Naredne godine mladi despot umiruje i severne granice, stupanjem u vazalne odnose sa ugarskim kraljem Žigmundom Luksemburškim, čime je jedan od do tada najvećih neprijatelja (ugarske snage pod kraljem Žigmundom počinju sa ugrožavanjem severnog dela Srbije odmah nakon boja na Kosovu) praktično preko noći postao saveznik.

Možda i najveća korist od ovog savezništva po Srbiju jeste i dobijanje nekoliko strateški važnih gradova, među kojima se našao i Beograd u koji 1405. godine despot premešta prestonicu. Ipak, kratkotrajni predah iskorišćen za unutrašnju organizaciju i strateške poteze prekidaju novi sukobi sa Osmanlijama, Bajazitovim naslednicima, kao i građanski rat sa članovima vladarske kuće Brankovića i rođenim bratom Vukom.

Međutim, fokus naše priče ostaće na beogradskim danima despota Stefana i njegovim naporima da od negdašnjeg ugarskog uporišta stvori kulturno, ekonomsko i versko središte svoje države, kao i reprezentativnu prestonicu kakve se ne bi postideli ni mnogo jači vladari.

U povelji koju je despot Stefan izdao u Beogradu, između ostalog ostalo je zapisano sledeće: Nađoh najkrasnije mesto od davnina, preveliki grad Beograd koji je po slučaju razrušen i zapusteo, sazdah njega i posvetih Presvetoj Bogorodici.

Kako bi u obnovljeni grad privukao što veći broj trgovaca, zanatlija i uopšte, ljudi čija su znanja i veštine bile neizostavni deo jedne ondašnje metropole, mladi suveren je izdavao povlastice, počeo sa utvrđivanjem gradskih zidina, i bio jedan od prvih evropskih vladara koji je umesto najamničke uveo stalnu vojsku.

Na Kalemegdanu se i danas mogu videti ostaci velelepnog dvorskog kompleksa, u kome je ovaj daroviti i svestrani vladar sa svojom svitom provodio vreme, balansirajući između večito sukobljenih strana istoka i zapada.

Valja napomenuti da je u takozvanom donjem kalemegdanskom gradu bilo i sedište Beogradske mitropolije – Mitropolitski dvor i Saborna crkva posvećena Uspenju Presvete Bogorodice u kojoj je čuvana velika ikona sa predstavom Majke Božje, za koju se verovalo da ju je živopisao jevanđelista Luka.

U pomenutoj crkvi je čuvana još jedna velika svetinja – mošti Svete Petke – koje su kneginja Milica i udovica despota Uglješe Mrnjavčevića uspele da izmole od sultana Bajazita, prilikom jedne posete.

Kada su Turci pod sultanom Sulejmanom Veličanstvenim konačno osvojili Beograd 1521. godine, sa delom stanovništva upućenim u Istanbul, iz Srbije su zauvek odnete Bogorodičina ikona i mošti Svete Petke.

Na osnovu brojnih zapisa iz koji govore o despotovom životu, stiče se utisak da je Stefan Lazarević po mnogo čemu odudarao od prosečne i do tada ustaljene slike jednog vladara.

Za razliku od Stefana Nemanje za koga Teodosije Hilandarac piše kako je voleo da se veseli sa svojim “blagorodnim”, te da pored trpeze umno sluša “gusle i timpane”, za despota Stefana se kaže da se čudno odnosio prema “phaniju” (lupanju) i grozio nad galamom.

Ove reči potvrđuje i despotov biograf Konstantin Filozof koji, između ostalog, piše i to da je na beogradskom dvoru Stefana Lazarevića jedinu razonodu za vladara i njegovu svitu predstavljao odlazak u lov.

Takođe, neobičan je i podatak da gotovo ni na jednoj od ktitorskih fresaka, despot nije prikazan sa suprugom Jelenom, već uvek sam. I jednu i drugu pojavu možemo razumeti ako znamo da je despot ostao udovac, kako tvrde izvori, svega četrdesetak dana nakon venčanja sa Jelenom, te da je do kraja života ostao veran uspomeni na svoju rano preminulu nevestu o kojoj se i danas malo zna.

Savremenici su zapisivali da je despot bio visok i lep čovek a na nekim freskama, poput one u Manasiji, predstavljen je kao vitak, naočit i strog. Međutim, danas se neretko postavlja pitanje o stvarnoj despotovoj visini, za šta najviše povoda daje njegov nadimak „Stefan Visoki“.

Hroničari su zabeležili da je tokom Žigmundovog krunisanja za rimskog kralja 1414. godine u Ahenu, u mnoštvu uglednika viđenih plemića i predstavnika kraljevskih porodica, srpski despot stajao “kao mesec među zvezdama”.

Žigmundov dvorski službenik Eberhart Vindeke, za despota piše da je “neobično lep, iskren, pravedan i miroljubiv”. Ostalo je zapisano da su se i Dubrovčani obraćali Stefanu Lazareviću kao “gospodaru visokom telesno i umno”.

Pitanje despotove visine je, praktično, ostalo nepoznanica sve do 80-ih godina prošlog veka, kada je ugledni fizički antropolog Srboljub Živanović obavio stručnu analizu kostiju pronađenih ispod despotove ktitorske freske u manastiru Koporin, kod Velike Plane, utvrdivši, pritom, na osnovu brojnih pokazatelja da se radi o ostacima despota Stefana, čiju je visinu procenio na 174 centimetara, navodeći da je prosečna visina muškaraca u to vreme bila oko 168. centimetara, te da nadimak „Visoki“, gledano iz te perspektive i uzevši u obzir sve što je despot uradio na polju kulture, prosvete i opšteg dobra svojih zemalja, ne zvuči neosnovano.

Postavlja se pitanje zašto bi despot za svoje večno počivalište odabrao baš Koporin, najskromniju od svojih zadužbina.

Odgovor na ovo pitanje možemo pronaći ako malo pažljivije čitamo ono što je ostalo od izvora, koji svedoče o despotovom životu i navikama, da se nije veselilo i da je, možda zbog svoje neobične i gotovo monaške prirode, ili pak prerane smrti supruge Jelene, odlučio da i svoju večnu kuću prilagodi navikama iz života, daleko od sjaja, bede i buke života.

Uostalom, naknadnim utvrđivanjima stručnjaci su došli do zaključka da je despot možda ipak sahranjen u Manasiji ili pak negde drugde – nije isključeno da bi njegovo grobno mesto, kao i počivalište prerano preminule despotice možda trebalo tražiti u ostacima Sabornog hrama posvećenog Uspeniju Presvete Bogorodice.

Bilo kako bilo, veliki deo života ovog znamenitog vladara ostaće zauvek obavijen velom misterije.

Od rođenja i porekla, za koje narodno predanje navodi da je bilo zmajevito, preko povučene i gotovo monaške prirode pesnika, usamljenika i viteza, pa sve do nepoznanice oko počivališta, lik i delo despota Stefana Lazarevića podsećaju na večite sukobe, previranja i usud nestalnog i nesmirenog koji, pored nestvarne lepote, čini sastavni deo ove zemlje na večitoj međi između istoka i zapada.

Autor: Mladen Milosavljević, etnolog i pisac