Kako se okončalo tri veka Beograda pod Otomanima

Od pada Beograda pod tursku vlast 1521. godine pa sve do predaje gradova knezu Mihailu Obrenoviću 1867. godine, srpski narod je strpljivo čekao na priliku da uspostavi svoju vladu i oslobodi se viševekovnog zavojevača.

Ako ne računamo nekoliko kratkotrajnih osvajanja Beograda od strane Austrijanaca, kada su srpski odredi služili kao dodatne snage, i kada je i nakon smene azijskog vladara srpski živalj i dalje smatran podaništvom, prvi pravi pokušaj oslobođenja zemlje desio se tek početkom XIX veka, za vreme Prvog srpskog ustanka.

Ali pođimo redom.

Beograd je prvi put osvojen od strane Austrijanaca 1688. godine pod Maksimilijanom Bavarskim ali su zbog “rata za palatinsko nasleđe“, koji je u istoriografiji poznat još i kao “Rat Velike alijanse“, Austrijanci svoje snage morali da povuku iz Srbije već posle dve godine.

Neposredno nakon ponovnog povratka Turaka u Srbiju, dogodila se i prva velika seoba Srba pod patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem, kada je gotovo 200.000 ljudi napustilo svoje domove, od kojih neki zauvek. Drugi put 1717. Beograd je osvojen pod komandom Eugena Savojskog.

Nakon ovog osvajanja austrijska vlast se zadržala u gradu sve do 1739. godine, kada Srbija i Beograd ponovo padaju pod tursku vlast nakon Bitke kod Grocke, što uzrokuje i novu seobu, ovoga puta predvođenu patrijarhom Arsenijem IV Jovanovićem Šakabentom.

Treći put su Austrijanci preuzeli grad pod komandom maršala Laudana 1789. godine zadržavši grad u svom posedu, kao i prvi put, samo dve godine sve do potpisivanja Svištovskog mira, avgusta 1791.

Ipak, tek podizanjem Prvog i Drugog srpskog ustanka, osvajanjem Beograda iz decembra 1806. godine, kada je grad bio u srpskoj vlasti sve do 1813. godine, kao i potonjim dobijanjem Hatišerifa kojim su, kao nikada ranije narodu zagarantovana određena prava od strane Porte, srpski narod je počeo da utire dug i neizvestan put ka nezavisnosti.

Za vreme vladavine knjaza Aleksandra Karađorđevića zabeleženo je nekoliko sukoba sa turskim vojnicima, koji su postepeno dovodili do ključnog događaja iz 1867. godine.

Nikola Hristić, policijski činovnik, upravnik varoši Beograda, a kasnije ministar i predsednik vlade, u svojim memoarima navodi nekoliko takvih sukoba.

Prvi od njih dogodio se 1845. godine, u vreme kada je knjaz Aleksandar na kratko boravio u Bugarskoj, radi predstavljanja sultanu. U to vreme u blizini Saborne crkve došlo je do koškanja između dvojice turskih nizama i srpskog pozornika, izvesnog Džampića.

Tom prilikom u blizini se našlo i nekoliko đaka obližnje Bogoslovije, koji stanu na stranu pozornika. U toku tuče jedan od turskih vojnika otme pištolj od pozornika i ubije bogoslova. Turci pobegnu u tvrđavu i, na uporno insistiranje srpskih vlasti koja je slučaj doterala čak do Carigrada, ubica biva poslat u Tursku, pred vojni sud i njegova dalja sudbina nije poznata.

Tri godine kasnije dolazi do sličnog sukoba. Naime, jedan nizam sa stražare na Varoš-kapiji ušavši u radnju koju je držao Srbin, pokušava na silu da otme nešto od robe. Pošto se prodavac pobunio, nizam vadi nož, ubada prodavca i beži u tvrđavu. Ovaj slučaj se takođe završio poput prvog, te je i ovaj vinovnik poslat u Carigrad radi suđenja.

Ovakvih sukoba je, po rečima samog Hristića ali i drugih savremenika bilo toliko, da ih je teško sve pobrojati. Tako dolazimo i do događaja kod Čukur-česme, koji se dogodio trećeg juna 1862. godine, kada su dvojica turskih nizama napali i ubili srpskog dečaka, razbivši mu krčagom glavu. Čuvši za ovaj događaj knez Mihailo je gnevno uzviknuo – „Razbili su svoj poslednji krčag.“

Nakon samog napada kod česme, Mihailo Barlovac, upravnik policije varoši beogradske šalje patrolu od nekoliko žandara koje je predvodio Sima Nešić, poznatiji kao Sima Teržuman, (tumač iliti prevodilac), nazvan tako zato što je, pored srpskog, znao još i nemački, francuski, grčki, hebrejski, cincarski, arnautski i turski jezik.

Prolazeći uličicom koja je razdvajala srpsku i tursku policiju, nizami se otgnu stražarima i počnu bežati ka svojima, turski stražari zapucaju i na mestu ubiju Simu i još jednog žandara. Kako bi sprečio dalje krvoproliće, Nikola Hristić, u to vreme na funkciji ministra unutrašnjih dela, šalje jedan odred na čelu sa poručnikom Ivkom Prokićem ali oni u blizini gradske kapije nailaze na turske vojnike i nakon kraćeg puškaranja padaju žrtve na obe strane, a među njima i poručnik Prokić.

Dva dana kasnije Turci započinju bombardovanje srpske varoši sa tvrđave i to baš u vreme kada je povorka sa ubijenim tumačem i poručnikom, krećući se ka starom groblju na Palilulu, prošla kroz Stambol-kapiju i stigla do jednog velikog bagrema na izlazu iz grada. Kovčeg sa pokojnicima je u opštem metežu spušten na zemlju, a sahrana je nastavljena tek uveče, nakon prestanka bombardovanja, kada su ministar inostranih poslova Ilija Garašanin i komandant beogradske tvrđave Ašir-paša potpisali primirje.  

Treba pomenuti da današnja Simina ulica, u kojoj se i dogodilo ubistvo mladog poliglote, nosi ime upravo po Simi Nešiću – Terdžumanu, koji je nastradao svega nekoliko dana pre svog trideset i prvog rođendana.

Zahvaljujući intervenciji međunarodnih sila, jula 1862. godine, sprečen je sukob većih razmera, a sam događaj na Čukur-česmi, kao i potonje bombardovanje grada uslovili su iseljavanje Turaka iz Srbije.

Turcima je bilo dozvoljeno da zadrže samo Beograd, Šabac, Smederevo i Kladovo, a njihov ponovni dolazak u srpske ruke zbio se na datum koji je, kako se ispostavilo, višestruko simboličan po Beograd – šestog aprila (po starom kalendaru) 1867. godine.

Po pisanju ondašnje štampe toga dana, u deset sati pre podne, izvršen je akt predaje gradova. Uparađena srpska vojska u prisustvu mnoštva naroda stajala je između varoši i grada, nestrpljivo očekujući trenutak kada će se pojaviti srpski u turski suvereni.

Treba napomenuti da beogradska tvrđava tada još uvek nije bila ni nalik današnjem gradskom parku, koji je pošumljen tek nekoliko godina kasnije, za vreme vladavine kralja Milana. Na pojavu kneza Mihaila koji je tačno u deset sati stupio među okupljene, odeven u generalsku uniformu, jašući na konju i praćen odredom gardista, narod je počeo da kliče.

Nakon što je knez stao pored poslednjeg turskog upravnika grada Ali Riza-paše, pročitan je carski ferman na turskom a zatim i na srpskom jeziku. Paša je potom, na crvenom svilenom jastučetu predao knezu ključeve grada, a sam čin predaje pratila je kanonada dvadeset i jednog topa, nakon čega se na gradskim zidinama zaviorila srpska zastava a obavljena je i simbolična smena turske i srpske straže.

Ono što je započeto sa Karađorđem, a nastavljeno sa knezom Milošem, završeno je za vreme vladavine kneza Mihaila.

Sudbina ili slučaj su hteli da dobijanje gradova i konačni akt oslobođenja Srbije, ujedno bude i knežev poslednji veliki vladarski čin, budući da je krajem maja naredne godine, knez Mihailo Obrenović ubijen u nikad potpuno rasvetljenom atentatu Topčideru.

Autor: Mladen Milosavljević, etnolog i pisac