Porta sa mnogo tragova stradalničke prošlosti

Kada biste morali da nabrojite tri najstarije crkve u Beogradu, da li biste se setili i Vaznesenske?

Skrivena u zelenilu na samom kraju Ulice kraljice Natalije, sa jedne strane, odnosno, Admirala Geprata odakle je ulaz, ova crkva nenametljivi je simbol još od 1862. godine.

Beograd je u to vreme bio još sasvim nerazvijen, pa bi u poređenju slike s kraja Abadžijske ulice iz 1862. godine i danas, s kraja Kraljice Natalije, Vaznesenska crkva verovatno bila jedini prepoznatljivi reper.

Ono što ovu crkvu odlikuje jeste činjenica da se ona veličinom i formom ne uklapa u zamisao velelepne prestoničke crkve. Po svom stilu naginje staroj srpskoj tradiciji, ali takva crkva mogla bi da krasi svaku palanku. Međutim, upravo ta “skrajnutost” koja potiče iz vremena kada se moderna prestonica tek razvijala, danas ovoj crkvi daje posebnu čar.

Kada je Vaznesenska crkva podizana, a bilo je to po zamisli dva Mihaila – kneza Obrenovića i mitropolita Jovanovića, ona je zamišljena pre svega kao garnizonska, vojnička crkva, budući da se u njenoj blizini nalazila kasarna i Vojna akademija.

Zajedno sa vojnicima, veru su u njoj ispovedali i građani ovog dela Beograda. Jasno je da u 19. veku to nipošto nije bio centar grada. Zapravo, ova crkva bila je poprilično daleko od Sabornog hrama, kao centralnog mesta u Beogradu u 19. veku.

Da je bilo potrebe za bogomoljom svedoči i činjenica da je prethodno na tom mestu bila šatorska crkva.

U vremenima koja su sledila, porta ove crkve biće u više navrata obeležena krvavim tragom i ožiljkom koji nikada ne može biti izbrisan. Najpre je u njenoj porti za vreme srpsko-turskog rata 1876. bila improvizovana vojna bolnica gde su ranjenici ležali i umirali pod vedrim nebom.

Ali, pravi horor je došao u nedeljno jutro u kome su nacisti Beograd zasuli bombama, 6. aprila 1941. godine. Stanari okolnih zgrada su potrčali da u okrilju ove crkve potraže zaklon. U dvorištu je nekoliko meseci ranije bilo iskopano improvizovano sklonište, baš od mogućih vazdušnih napada. Njenih pet kupola, koje se pomalo stidljivo podižu na nebu, poslednja je slika koju su mnogi videli. Na njih se sručila ogromna bomba, pravo u sklonište, napravivši krvoproliće u porti, ali je sama građevina tom prilikom ostala čitava iako dosta oštećena.

Ono što je crkva podnela od nacista, nije izdržala pod naletom bombi saveznika. Prilikom prvog napada 16. aprila 1944. ozbiljnije je oštećena, a potom su se oko nje 19. oktobra iste godine vodile žestoke borbe za oslobođenje Beograda.

Čak 28 ruskih crvenoarmejaca položeno je u porti nakon što su izginuli na trotoaru ispred crkve, prilikom juriša na nemački bunker.

Sveštenici ove crkve su im tu odmah i služili pomen, a danas svi zajedno počivaju na Groblju oslobodilaca Beograda u Ruzveltovoj ulici.

Ne treba zaboraviti da je i na Trgu republike, gde se takođe nalazila grobnica sovjetskim vojnicima, bio postavljen krst, što je u to vreme bila slika koja je retko mogla da se vidi u zatišju borbi na istočnim frontovima.

Uz pet kupola Vaznesenske crkve, prepozantljiv je i zvonik, ali on je pridodat crkvi tek tridesetih godina prošlog veka. Ono što je vredno spomenuti jeste da je prvo pravoslavno zvono koje je posle Turaka slobodno oglašavalo molitvu u Beogradu završilo – upravo u Vaznesenskoj crkvi.

“Kada je reč o današnjem zvoniku u porti crkve, treba uzeti u obzir da je podignut tek krajem četvrte decenije prošlog veka, prema projektu Vladete Maksimovića. Doduše, još u toku izgradnje crkve pokraj hrama je podignuta drvena zvonara, koja je zbog dotrajalosti srušena, a na njenom mestu sagrađena nova, takođe od drveta (1892). Važnije je to što je najveće zvono bilo ono koje je 15. februara 1830. prvo zazvonilo u Beogradu posle obnarodivanja hatišerifa, i to sa zvonika beogradske Saborne crkve: kada je podignuta sasašnja Saborna crikva – 1845. godine, zvono je dato na korišćenje beogradskoj crkvi sv. Marka, da bi potom bilo ustupljeno Vaznesenskoj crkvi, odmah po njenom podizanju“, piše Zoran M. Jovanović u knjizi “Istorija beogradskih svetinja“.ž

Iz Vaznesenske crkve uvek kreće litija za slavu Grada Beograda – Spasovdan. Ovaj običaj, koji je bio jedan od glavnih događaja u predratnom Beogradu, ukinut je ubrzo posle Drugog svetskog rata, da bi bio obnovljen tek 1993. godine. Danas je Spasovdanska litija jedno od centralnih dešavanja koja se obeležavaju na ulicama Beograda.