Beogradske opštinske novine u jednom tekstu iz 1929. godine donose sledeći tekst:
Ima u Beogradu nekoliko istorijskih mesta koje vreme briše a neoprostiv je greh neobeležiti ih i sačuvani potomstvu. Jedno od tih mesta je Čupina Humka na kojoj je spaljen Sveti Sava. O mestu ove humke napravio je zbrku Gligorije Vozarović koji je proizvoljno pobo krst više današnje „Slavije“ i ako je po svemu spalište na Taš-majdanu. Valjalo bi se obratiti Akademiji Nauka da se ona definitivno izrazi o tome i onda obeležiti to mesto.
Pomenuti Vozarović je ostao zapamćen kao jedan od prvih ovdašnjih knjižara i izdavača koji je, između ostalog, do kraja života tragao za mestom na kome je spaljeno telo Svetog Save.
Nakon mnogo godina proučavanja, traženja i razgovora sa starim žiteljima Beograda, uporni ljubitelj knjige bio je siguran da je našao mesto spaljivanja moštiju prvog srpskog arhiepiskopa. Otkupivši je od prethodnog vlasnika, obeležio je jednu parcelu i označio je drvenim krstom ofarbanim u crveno.
Čak i nakon što je Društvo za podizanje hrama svetog Save na Vračaru odabralo današnju lokaciju za izgradnju hrama, Vozarovićev plac sa krstom je nastavio da privlači pažnju, a čitav taj kraj je dobio ime po prvobitnom simbolu koji ga je godinama krasio – Crveni krst.
Uprkos zvaničnom odabiru mesta, nekolicina znamenitih ljudi od pera je od početka izražavala sumnju u to da odabrana lokacija za izgradnju hrama predstavlja i stvarno mesto spaljivanja moštiju Svetog Save.
U narodu su kolale priče da su svečeve mošti spaljene na najvišoj uzvisini Tašmajdana, brdašcu koje su Beograđani od početka 18. veka nazivali „Čupina umka“, a koje se nalazi nedaleko od restorana “Poslednja šansa.” Mesto je bilo nazvano po jednom od najvećih heroja, pustahija i tragičara naše istorije, kapetanu Teodoru Prodanoviću, poznatijem kao kapetan Čupa, koji je na tašmajdanskoj uzvisini, više crkve svetog Marka, pogubljen početkom 1725. godine.
Na istom mestu će, nešto više od veka kasnije, 1830. godine biti pročitan Hatišerif, prvi vesnik potonje slobode, izvojevane nakon vekova provedenih u turskom ropstvu.
Ipak, uprkos bogatom istorijskom nasleđu Tašmajdana, odlučeno je da se hram zida na Istočnom Vračaru, tačnije, delu grada koji je krajem XIX i tokom prve polovine XX veka bio poznat kao “Englezovac”, nazvan tako u spomen na Frensisa Mekenzija, Škota i člana britanskog biblijskog društva, koji je nakon završetka Srpsko-Turskog rata od potomaka Stojana Simića, trgovca i državnika bliskog Obrenovićima ali i Ustavobraniteljima, kupio zapušteno imanje od 120 hektara, koje je u pamćenju starih Beograđana bilo poznato kao Simića majur.
Imanje se nalazilo između današnjih ulica Beogradske i Njegoševe, Trga Slavije, Bulevara oslobođenja i vrha Vračarskog platoa, koji je i odabran za izgradnju hrama.
Društvo za ulepšavanje Vračara predložilo je Opštini da se jedan deo prestonice nazove “Savinac” a naročito da jedna ulica budućeg dela Beograda ponese ime Sveti Sava.
Ovaj predlog je pročitan na sednici Odbora Opštine 1894. godine. Po pisanju Beogradskih opštinskih novina, datiranih na 17. IV 1894. godine, Odbor je većinom glasova rešio da se deo Beograda između Kragujevačkog (današnji Bulevar oslobođenja), Smederevskog druma i Beogradske ulice nazove “Sv. Savski kraj” a Oraška ulica preimenuje u Ulicu Svetog Save.
Nakon što je na tristogodišnjicu od spaljivanja moštiju svetog Save osnovano i gore pomenuto Društvo, Trgovinski glasnik 28. februara 1895. godine donosi vest da se stanovnici Savinca nose mišlju da na mestu gde su spaljene svetiteljeve mošti podignu crkvicu.
Carigradski glasnik marta iste godine, sa naslovom “Nova crkva u Beogradu”, donosi sledeću vest:
Ovaj deo Beograda gde je podignut novi deo varoši, koji se do skoro zvao “Inglezovac”, prozvat je u poslednje vreme “Savinac”. Pošto na Savincu nema crkve, to su stanovnici rešili da se podigne nova crkva i da se posveti Svetom Savi. Mesto gde će se ona podići, kako saznaje beogr. Trgovinski glasnik, pokloniće Miloš Simonović, sveštenik.
Neposredno po imenovanju ulice i dobajanju parcele za izgradnju prvobitne verzije hrama, u ondašnjim medijima se povela dilema oko utvrđivanja datuma i godine spaljivanja svečevih moštiju. Nićifor Dučić, jedan od najvećih onovremenih poznavalaca istorije crkve je, pozivajući se na radove Ilariona Ruvarca i svoja istraživanja, odbacio sumnje u istinitost datuma koji je do tada bio poznat, odnosno, 27. aprila 1594. godine.
Ipak, Srpske novine aprila 1894. godine donose najnovije vesti tj. da je na osnovu srpskih letopisa koje je Pavle Šafarik objavio 1851. godine u Pragu utvrđeno da su mošti svetog Save odnete iz manastira Mileševa 30. marta 1595. godine, te je za konačan datum spaljivanja moštiju usvojen 27. april 1595. godine.
1905. godine raspisuje se prvi javni konkurs, koji je završen bez usvojenog rešenja. Novi konkurs je raspisan tek 1926. godine, nakon što se zemlja oporavila od posledica ratova i kada je Društvo ponovo ustanovljeno.
Od dvadesetak projekata izabran je onaj potpisan imenom dvadesetpetogodišnjeg arhitekte Bogdana Nestorovića koji je, između ostalih, ostao poznat i po projektovanju zgrade Zanatskog doma (danas je to zgrada Radio Beograda), kao i zgrade današnjeg Tanjuga (originalno palata Prizad).
Ipak, radi što boljih rezultata komisija je predložila spajanje Nestorovićevog plana sa nacrtima Aleksandra Deroka. Stara crkva je srušena leta 1935. godine a na jesen iste godine patrijarh Varnava je osveštao temelje budućeg hrama.
Drugi svetski rat kao i prilike u ondašnjoj državi prekinule su gradnju hrama na izvesno vreme, da bi tek 1985. godine patrijarh German ponovo osvetio hram, čime su radovi nastavljeni sve do 2004. godine kada je završena gradnja eksterijera.
Bez obzira na to gde su i da li su (pisac Vlada Arsić je u romanu “Osinje gnezdo” izneo pretpostavku da mošti svetog Save ustvari nikada nisu spaljene i da se i danas nalaze skrivene u jednom manastiru) svečeve mošti spaljene, Hram Svetog Save predstavlja jedinstveni primer sakralne arhitekture kod nas, svedočeći u prilog kultu sveca koji će trajati dok traje i nas.
Autor: Mladen Milosavljević, etnolog i pisac
Beogradske priče – Ljudi, ulice, trotoari, prolazi, sudbine…
