Nasledivši septembra 1520. godine na prestolu oca Selima I. zvanog Javuz (Hrabri), novopostavljeni turski sultan Sulejman je pred sobom imao dva cilja – da poput mitskog Aleksandra Makedonskog postane vladar istoka i zapada, i da svoju vladavinu otpočne osvajanjem Beograda.
Ova poslednja odluka mladog 25-godišnjeg sultana ne čudi ni malo, obzirom da su upravo pred beogradskim bedemima svoja osvajačka koplja slomili mnogi glasoviti osvajači, među kojima je možda i najveći poraz pretrpeo upravo Sulejmanov pradeda, sultan Mehmed II, osvajač Carigrada, koji je pod Beogradom 1456. godine potučen od branitelja predvođenih čuvenim Janošem Hunjadijem.
Ipak, od poslednjeg velikog pokušaja da se osvoje za Turke do tada neosvojive beogradske zidine, promenilo se mnogo toga.
Srbija, koja je već neko vreme činila svojevrsnu tampon zonu između Ugarske i Turske, na rubu je propasti. Oktobra 1458. godine osvojen je Golubac i, nakon toga, teritorija Turske dolazi do pod sam Beograd koji ponovo postaje najznačajnije pogranično mesto na ugarsko-turskoj razmeđi.
Kralj Matija Korvin, Hunjadijev sin i verovatno poslednji ugarski vladar od inicijative, koji je mogao nešto da uradi za odbranu Beograda, povlači očajničke poteze sa ciljem da motiviše i ujedini vlastelu, radi konkretnijeg otpora.
Na državnom Saboru u Segedinu decembra 1458. godine predložena je stavka prema kojoj je svaki stanovnik kraljevine dužan da brani Beograd, kao i sve pogranične gradove duž Dunava i Save, ukoliko oni budu napadnuti. Iako se ova dužnost stanovnika ugarske do tada podrazumevala, ovo je bio prvi put da je ona i pismeno formulisana.
Međutim, već dvadesetog juna 1459. godine, pad Smedereva označiće i konačni slom srednjovekovne Srbije.
Najvažniji strateški gradovi, poput Golupca, Smedereva i Avale, već su u rukama Turaka, pa izgleda da se nevidljivi obruč polagano svija oko bedema beogradske tvrđave koju, kako se čini, naročito ugrožavaju ispadi ratobornih Turaka sa Avale, koji su kontrolisali sve prilaze gradu, te čitav potes između Beograda i Avale postaje poprište nebrojenih megdana, od kojih su neki opisani i u narodnim pesmama, poput one o Porči sa Avale.
Unutrašnje borbe koje su vođene tokom vladavine kralja Matije Korvina, ostavljale su velike posledice po budućnost ugarsko-turskih odnosa u kojima je ova potonja sve više preuzimala prevagu i inicijativu. U takvoj atmosferi, koju su potpirivali i neprestani nemiri između zavađenih vlastelina ugarskog kralja 1490. godine zatiče smrt.
I dok su ugarski velikaši vodili borbe i bodrili potencijalne naslednike prestola, vagajući i lobirajući među potencijalnim pretendentima koje su činili češki kralj Vladislav, nemački kralj Maksimilijan, kao i vanbračni sin pokojnog kralja, Ivaniš Korvin, protivnička strana nije odustajala od pokušaja da osvoji Beograd.
Pošto nisu uspeli silom, Turci su pokušali da potkupe pojedine članove gradske posade, nadajući se da će tako postići cilj. Tako je 1494. godine u poslednjem trenutku otkrivena zavera nekolicine ugarskih zaverenika, koji su nameravali da predaju tvrđavu bez borbe. Međutim, zavera je ubrzo otkrivena, najviše zahvaljujući vojskovođi Pavlu Kanjižiju koji je, budući obavešten o potencijalnoj izdaji, u poslednji čas stigao u Beograd. Sudbina osujećenih izdajnika bile je veoma surova, pošto su mučeni glađu i na kraju naterani na kanibalizam.
Narednih nekoliko decenija, izuzev kratkog primirja, proteklo je u nebrojenim čarkama i odmeravanjima snaga, sve dok na turski presto nije došao deseti sultan Osmanskog carstva, Sulejman, čiji je početak vladavine već bio u senci dobrog znamenja, budući da broj deset u islamu označava savršenstvo.
On će u narednih četrdeset šest godina, koliko je proveo na prestolu, ostaviti neizbrisiv trag u istoriji, tako da se slobodno može reći da je njegov san o osvajačkoj veličini poput one koju je postigao Aleksandar Makedonski, itekako ostvaren.
Beograd je u odsudnu 1521. godinu ušao zapušten, oslabljen i rđavo snabdeven.
Kraljevstvo je od dolaska na presto mladog Lajoša II, koji je došao na vlast sa svega deset godina, nastavilo da propada pod teretom unutrašnjih sukoba vlastele. Bez sredstava, iskustva i energije da napravi bilo kakav odlučujući korak, mladi kralj je tavorio na prestolu, okružen ambicioznim i grabljivim saradnicima, nadajući se čudu.
Gradske bedeme opsluživalo je nepunih hiljadu vojnika koji su i po nekoliko meseci čekali na isplatu iz sve praznije kraljevske blagajne. Zahvaljujući, pre svega, unutrašnjim trvenjima ugarskih velikaša, njihovoj neslozi i neadekvatnim odgovaranjem na turske vojne akcije Beograd je, čini se, položio oružje mnogo brže nego što se to moglo očekivati od verovatno najvažnijeg ugarskog pograničnog grada.
Ogromna turska vojska je već maja 1521. godine krenula ka Beogradu, a sultan je pored velikog broja vojnika i moćne flote, pored sebe imao i svoje najiskusnije vojskovođe.
Mletački izvori napominju da je turska snaga brojala oko 100.000 ljudi, od čega je veći deo otpadao na komoru. Međutim, brojčanu snagu nadoknađivala je za ono vreme najsavremenija ratna tehnika, poput opsadnih sprava i velikih topova koji su liveni i u Smederevu.
Kako bi zavarao branioce Beograda, Sulejman je najveći deo snaga uputio ka Šapcu, koji je osvojen već početkom jula.
Nakon ovog uspeha sultan je naredio izgradnju pontonskog mosta preko Save i usmerio snage ka Zemunu. Sa druge strane, dok je glavnina turskih snaga još uvek vojevala po Sremu, oko hiljadu janjičara na čelu sa iskusnim Piri-pašom, poslato je na Beograd.
Otprilike u isto vreme, sa druge strane reke pada i Zemun, tako da je Beograd sada u potpunosti opkoljen sa svih strana. I dok je Sulejman stezao obruč oko beogradskih zidina, očajni Lajoš II je pokušavao da na brzinu sakupi sredstva i vojsku, trudeći se da organizuje bilo kakav otpor, tako da je prvih dana avgusta branioce u tvrđavi dočekala vest da kralj šalje pomoć, međutim, bilo je već kasno.
Za razliku od ranijih pokušaja da se osvoji Beograd, Sulejman je odlučio da grad napada sa savske strane.
Sličnom varkom poslužiće se i austrijski vojskovođa Eugen Savojski, gotovo dva veka kasnije, napadajući sa najmanje očekivanog mesta, iz pravca Višnjice i Mirijeva.
Započeto tokom jula, bombardovanje Beograda je nastavljeno i u avgustu, a grad je tučen praktično sa svih strana, dok su najrazorniji projektili dolazili iz pravca Save i Ratnog ostrva.
Početkom avgusta počeli su i prvi juriši na grad koji su, nakon nekoliko neuspelih naleta, rezultirali osvajanjem Donjeg grada, koji je mahom bio naseljen Srbima.
Odmah nakon ovog osvajanja, Turci su pristupili kopanju laguma ispod kula, postavljajući ekspoziv na strateški najučinkovitijim mestima.
Dvadeset četvtog avgusta branioci grada su zatražili primirje, što je sultan odmah odbio, smatrajući da se time samo kupuje vreme za neophodan odmor i pregrupisavanje, tako da već dvadeset sedmog avgusta gotovo sva raspoloživa turska vojska kreće u napad i Beograd konačno pada.
Ako je sudeći po dnevniku sultanovog pohoda, pad Beograda desio se 29. avgusta 1521. kada je sultanova vojska konačno zaposela grad dok je, dan ranije, u ime sultana u Beograd ujahao smederevski bešlibaša.
Sam Sulejman je u Beograd prvi put ušao 30. avgusta, kako bi ga razgledao i dao neophodne instrukcije.
Za prvog upravnika Beograda postavljen je smederevski sandžak-beg, Bali-beg Jahjapašić, sredinom septembra iste godine. Grad će narednih 167 godina ostati neprestano u vlasti Turaka, sve do 1688. kada započinje novi talas naizmeničnih austrijsko-turskih osvajanja i borbi za prevlast nad Beogradom.
Zanimljivo je da brojni ugarski izvori za pad Beograda okrivljuju Srbe, što je malo verovatno budući da je sultan, nedugo po osvajanju grada naredio da se stanovnici srpskog porekla proteraju u Carigrad pod jakom stražom, dok su ugarski branioci sa porodicama pušteni već krajem avgusta.
Devetog ili desetog septembra 1521. godine, Beograd su zauvek napustili njegovi branitelji, Srbi, ponevši sa sobom neke od relikvija poput moštiju Svete Petke i carice Teofane, žene vizantijskog cara Lava VI, kao i čudotvornu ikonu Majke Božije koja je, po predanju, naslikana od strane jevanđeliste Luke.
Sultan je, nakon što su Srbi stigli u Carigrad, zatražio od grčkog patrijarha dvanaest hiljada dukata za relikvije, kako ih ne bi bacio u more.
Ove godine navršava se 500 godina od prvog pada Beograda pod tursku vlast. Čuvena, gotovo mitska brojka koja se u narodnoj svesti i predanju poistovećuje sa “pet vekova” ropstva pod Turcima.
Istine radi, treba reći da se srpska zastava po prvi put od Sulejmanovog osvajanja slobodno zavijorila na Kalemegdanu 1867. godine, 346 godina nakon osvajanja, kao i da tokom ta tri i po veka nije bio neprestano pod turskom vlašću već je izvesno vreme, nekoliko decenija, bio u austrijskim rukama. Ipak, iz koje god perspektive posmatramo, okupacija je bila nepodnošljiva, surova i zauvek je izmenila tok srpske istorije.
Na nama koji danas ovde živimo ostaje da pamtimo nebrojene živote koji su položeni u temelj onoga što danas nazivamo savremenim i slobodnim Beogradom, jer sloboda koja se plaća životima nema cenu.
Autor: Mladen Milosavljević, pisac i etnolog
Naslovna ilustracija: Goran Gorski / Politikin Zabavnik, 2010.
Beogradske priče – Ljudi, ulice, trotoari, prolazi, sudbine…
