Srbi su u 19. veku konačno povratili Beograd, posle vekova okupacije, u trenutku kada je on više ličio na neko poveće predgrađe Istanbula, nego na prestonicu srpske hrišćanske države, naslednice srednjevekovne moćne zemlje čiji duh nije uništilo petovekovno ropstvo.
Osim ponosite Saborne crkve, pa potom i Vaznesenske i Crkve svetog Marka, svud po gradu bile su – načičkane džamije. Odlaskom Turaka one su pretvarane u druge objekte, zanatske radnje, magacine. Za jednu džamiju zna se da je pretvorena bila i u crkvu, što nije bilo ništa neobično u to vreme, a nad njihovim kamenjem gradio se novi Beograd.
Jer, teško bi bilo zamisliti srpsku prestonicu u kojoj kraj Skupštine stoji velika džamija.
Ali, pre no što je srušena, ova, tada već više od veka napuštena bogomolja u srpskom Beogradu, negde na uglu Vlajkovićeve i Bulevara kralja Aleksandra privlačila je naročitu pažnju – bila je verovatno najlepši otomanski objekat u Beogradu. To je bila Ejnehan-begova džamija iz 16. veka.
Ili, zamislite da iza zgrade Narodnog pozorišta danas stoji otomanski minaret. A bio je…
U pitanju je Bajram-begova džamija. Takođe je iz perioda 16. veka, kada su islamski verski objekti preplavili Beograd i učinili ga, vizuelno, tipičnom orijentalnom varoši.
Ova džamija poslužila je kao plinara za Narodno pozorište, pa je postala crna. Na kraju, srušena je i time je moderni Beograd zadao još jedan mali udarac onom orijentalnom.
Na jednoj staroj slici, može se videti slika Beograda koja kao da je sastavljena od dve potpuno različite fotografije – a jedne strane stara, kamena džamija sa krivudavom tarabom, a s druge zgrade koje se nižu u strogo regulisanoj urbanoj celini.
Kraj Francuske ulice izgledao je više kao prizor iz nekog dalekog sela na jugu Balkana nego na obod današnjeg velegrada. Jedna velika džamija na padini stajala je usamljena, kraj putića koji od reke vodi ka varoši.
Na ugu Braće Jugovića i Višnjićeve nalazila se i velika Kizlar-agina džamija. Ovaj kraj je, inače, i danas blizu kvarta koji je sačuvao stari duh Beograda – kako srpskog (Dostitejev licej), tako i otomanskog (postojeća Bajrakli džamija, najstariji islamski objekat u Beogradu i najstarija bogomolja).
.
Dugo je opstala i jedna džamija na Savamali…
Džamije su dominirale na panorami Beograda u vreme odlaska Turaka iz grada, a postoje i skice koje ukazuju da su džamije podizane i sa zemunske strane grada.
A onda, Beograd je u srpskim rukama promenio kurs i pohrlio ka evropskom duhu. Jedna džamija bila je dovoljna za preostalo muslimansko življe – i dan danas ona svedoči o duhu orijenta. To je Bajrakli džamija.
Posmatrate li je iz pravca Dositejevog liceja, delića grada koji je odoleo urbanističkoj regulaciji, moći ćete da nazrete kako je nekada izgledao Beograd. Odnosno, kako je izgledao sudar starog i modernog grada u vreme kada su se već uveliko mogla čuti crkvena zvona, a duhovi prošlosti još ostali nastanjeni u njegovim sokacima.
“Danas hrišćanski hleb popravi Bajrakli džamiju“, zabeleženo je u hronogramu izrečenom od Kadi-zade Teufik efendije Nišlije. Jer, ova džamija bila je obnovljena upravo zahvaljujući srpskoj državi, koja je bila spremna da svojim građanima islamske veroispovesti pruži uslove za normalan verski život, pa i materijalno zbrinjavanje hodže.
Inače, obnova neke od preostalih džamija bila je i jedna od poslednjih želja kneza Mihaila Obrenovića, ubijenog 1868. godine. Bajrakli džamija je više puta je tokom istorije obnavljana. Novi ratovi nanosili su novu štetu. Pri napadu nacista 1941. opustošila ju je njihova zapaljiva bomba, a pri njihovom proterivanju 1944. godine minobacački projektil.
Gorela je, na veliku žalost Beograda, u martu 2004. godine, tokom nereda izazvanih pogromom Srba na Kosovu. Tada je u zaštitu bogomolje odlučno stao Mitropolit Amfilohije, sprečivši veću štetu na zdanju i obrazu Beograda.
Postoje još neke tačke koje nas danas u gradu sećaju na davno prohujala vremena Otomanske imperije. To su šeih-Mustafino turbe kod Studentskog parka i Damad Ali-pašino turbe na Beogradskoj tvrđavi. Naravno, spisku treba dodati i čuveni hamamet, tursko kupatilo koje se danas koristi kao planetarijum.
Turbei su zapravo grobnice znamenitih ljudi u turskom društvu koje je činilo tadašnji Beograd. Grobnice su očuvane, a na prozorima pojedini vernici kače crvene končiće i priveske. Kroz magloviti prozor može se videti obris grobnice i starog kamenog spomenika.
Zanimljivo je da turbe u Višnjićevoj ulici, kod zgrade PMF nije bio usamljen objekat.
To turbe je bilo deo mnogo većeg kompleksa, tzv. tekije hadži-šeiha Muhameda, posvećenoj dervišima moćnog reda Kadiri. Datira iz 1783. godine i nalazi se na grobu hadži-šeiha Mustafe, derviša koji je jedno vreme bio starešina tekije. Za našu istoriju ovaj kompleks je imao veliki značaj.
– Za tekiju hadži-šeiha Muhameda i turbe šeiha Mustafe vezani su sudbonosni istorijski događaji za međusobni odnos Turaka i Srba, osvajača i oslobodilaca. Tekija je u srpskom ustanku 1804-1813. godine jedno vreme služila kao sedište Praviteljstvujuščeg sovjeta, najviše izvršne vlasti novostvorene države. U njoj je 1811. godine umro Dositej Obradović – navodi se na sajtu Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda
Beogradske priče – Ljudi, ulice, trotoari, prolazi, sudbine…
