Crkve sa kojima je Beograd ušao u XX vek

Prelaz između dva veka – 19. i 20. Beograd je dočekao u slobodnoj srpskoj državi – maloj, ali ponosnoj, koju je priznao ceo svet.

Pa ipak, neobično je da je Beograd sa čak 58.252 pravoslavaca 1900. godine imao na raspolaganju tek 8 pravoslavnih crkava.

Za druge hrišćane bile su na raspolaganju još 2 crkve – jedna evangelistička i jedna katolička.

Sakralna arhitektura morala je da pričeka neka berićetnija vremena, ona koja su usledila tek tridesetak godina kasnije kada je izgrađeno najviše crkava koje danas grad ima.

Najvažnija crkva, oko koje se srpski Beograd vekovima “okretao“, koja je bila centar zbivanja u varoši koja se širila, bila je – Saborna crkva.

Današnji izgled dobila je 1840. godine. Ipak, u to vreme knez Miloš Obrenović u Srbiji nije mogao da nađe majstore koji su više znali da sagrade crkvu po “vizantijskom“, odnosno, tradicionalnom srednjevekovnom stilu. Umesto toga, neimari su došli iz Austrougarske pa je i crkva dobila oblik karakterističan za “zapadne” krajeve, i netipičan za domaću tradiciju.

Ona je posvećena svetom arhangelu Mihailu, a pre no što je knez Miloš odlučio da podigne novu, prestonice dostojnu sabornu crkvu, morao je da iz temelja sruši staru, trošnu crkvu koja se nalazila na tom mestu i koju ratni pohodi nisu štedeli.

Zanimljivo je da su u vreme Prvog srpskog ustanka formirane privremene crkve. Jedna takva nalazila se na prostoru kod današnjeg Studentskog trga (ugao Višnjićeve i Braće Jugovića) – stara džamija tada pretvorena u pravoslavni verski objekat.

Druga crkva, specijalno namenjana ustanicima, podgnuta je pod šatorom na Topčideru, blizu sadašnje pridvorne crkve.

Upravo ta pridvorna crkva na Topčideru jeste zvanično najstarija u Beogradu – podignuta je između 1832. i 1834. godine. To je Crkva svetih apostola Petra i Pavla, koja je i danas jedan od simbola Topčidera.

A tu u blizini je i crkva manastira Rakovica, jedna od najstarijih svetih građevina hrišćanskog Beograda čiji tragovi mogu da se pouzdano prate unazad kroz vekove.

Obnovljen pod Obrenovićima, manastir Rakovica je bio u svoje vreme i bukvalno “kapija Beograda” jer se pored njega prolazilo na putovanju iz Šumadije i svako ko bi dolazio u Beograd iz Srbije, put ga je tuda vodio.

Ali, šta se dešava u gradu? Znamo da je crkva na Kalemegdanu postojala i to na mestu stare, drevne crkve, bar tako kaže predanje. Ona je bila samo preuređen austrijski barutni magacin i tako je dočekala 20. vek. Služila je vojnicima.

Građani su imali na rasplaganju Sabornu, ali od 1835. godine i Crkvu Svetog Marka. To nije današnja crkva. Ovu zaboravljenu, staru crkvu možemo videti još samo na retkim slikama. Ona se nalazila u blizini današnjeg impozantnog hrama, ali nije preživela Drugi svetski rat. U istoriji je bila poznata i kao počivalište brutalno ubijenih kralja Aleksandra Obrenovića i kraljice Drage.

U vreme kada je podignuta, taj deo Beograda bio je poznat kao selo Palilula. I, naravno, tu je bilo veliko groblje Tašmajdan. Jedna od pretpostavki jeste da se ova crkva nalazila na mestu stare “palilulske crkve” poznate po tome što je ispred nje pročitan Hatišerif o nezavisnosti i kneževskom ustrojstvu Srbije 1830.

Beograd je početak 20. veka dočekao i sa još jednom crkvom – onom na Novom Groblju.

Reč je o Crkvi svetog Nikole, podignutoj 1893. godine. Pa ipak, to je samo bila grobljanska crkva.

Beograđane je mnogo više zanimao Vračar… Još u 19. veku bila je sazrela ideja o gradnji monumentalnog Hrama svetog Save. Ali, za početak, na najvišoj tački Vračara podignutra je mala, skromna crkva. I ta crkva više ne postoji. Na njenom mestu podignuta je tridesetih godina druga “privremena” crkva, koju i danas možemo videti.

Kako je bilo na Dorćolu?

I ovaj deo grada težio je da ima svoju crkvu, ali je planove ostvario tek posle Prvog svetskog rata. Sveti Aleksandar Nevski imao je svoju bogomolju i pre nego što je izgrađen velelepni hram po projektu Jelisavete Nacić.

Skromna crkva postojala je na Dorćolu od 1877. do 1891. godine, kada je srušena da bi se izgradila škola. Ta lokacija bila je na delu između ulica Dušanova, Dubrovačka i Skenderbegova i to na mestu jedne davno porušene džamije.

A onda je ova crkva privremeno useljena u kapelu Doma društva svetog Save u Dušanovoj ulici, da bi se potom “skućila” u školi zbog koje je i srušena. Postoji i priča o pokušaju gradnje Crkve svetog Nemanje u vizantijskom stilu na Dorćolu, baš oko 1900. godine, ali je ostalo nepoznato zašto ona nije nikada započeta.

Nova, današnja Crkva sv Aleksandra Nevskog počela je da se gradi 1912. godine, ali je rat zaustavio radove, pa je završena tek u međuratnom periodu.

Jedna, takođe garnizonska, ali i crkva otvorena za narod, krasila je kraj Abadžijske ulice, današnje Kraljice Natalije, još od 1862. godine. Nije to bila velelepna gradska crkva, kakvom bi se hvalila Pešta ili Beč. Ličila je tek na lepu seosku versku građevinu, ali govorimo o periodu kada se Beograd još oslobađao otomanskih okova – Vaznesenska crkva. I nju je projektovao i gradio stranac.

Još i ranije tu je postojala jedna šatorska crkva, što je, očito, u vreme kada su pravoslavci slobodno ispovedali veru, bila uobičajena praksa pre podizanja zidanih crkava. Crkva je po izgradnji imala pet kupola, ali ne i zvonik. Tek tridesetih godina 20. veka on je dograđen i crkva je tada dobila današnji izgled.

Postojala i jedna sada potpuno zaboravljena crkva, iz vremena kada su se za prevlast nad Beogradom borili Turci i Austrougari. Mnogo pre no što su Srbi zauvek osvojili Beograd i pre bilo kakve priče o modernoj Srbiji i Beogradu kao njenom prestonom gradu u, za nas još uvek mračnom 18. veku, na uglu današnjih ulica Nemanjine i Balkanske bila je podignuta jedna crkva – Rođenja svetog Jovana Krstitelja.

Ova crkva sagrađena je 1725. godine i to u tzv. Donjoj Varoši, a kraj crkve bila je podignuta i škola. Crkva je bila duga oko 30 metara, a široka oko 14. Njeni prozori bili su zastakljeni, a ikone prava umetnička i kulturna dragocenost. Zvona, koja su stigla iz Novog Sada, su bila na drvenoj zvonari, a porta crkve imala je ogradu.

Srbi su se, međutim, pred novim naletom Turaka 1739. iselili u austrougarske predele, a sa sobom su poneli i ikone iz crkve. Neke se i danas čuvaju u fondu Galerije Matice Srpske.

Muzej SPC u Beogradu čuva jedan mali kivot iz ove crkve. Njegov put od Donje beogradske varoši do muzeja bio je trnovit, preko Sremskih Karlovaca, a potom i Zagreba, gde su ga odnele ustaše. Posle Drugog svetskog rata taj kivot vraća se u Beograd.

Iako nije postojala 1900. godine, trebalo bi ipak pomenuti i Voždovačku crkvu, kao jednu od malobrojnih beogradskih svetinja sa kojima je on dočekao Veliki rat 1914. godine. Bila je započeta početkom veka, a njena gradnja je konačno završena tek 1911. godine.

Beograd je imao i svoju Luteransku ili Evangelističku crkvu još u 19. veku.

Jedna crkva, kao i sveštenička kuća, podignuta je sredinom 19. veka kako bi bila ustupljna rimokatolicima, ali oni su taj dar kneževine odbili. Knez Mihaillo tu crkvu ustupa protestantima, i tako je Beograd dobio i Evangelističku crkvu.

Ta crkva nalazila se na placu između ulica Jakšićeva i Vuka Karadžića, pored jedne džamije. Crkva je kasnije srušena, kako bi se na njenom mestu podigla stambena zgrada.

Rimokatolici su imali svoju crkvu u to vreme pri austrijskom poslanstvu, u Krunskoj. Ta crkva postoji i danas.