Neposredno pred majski prevrat 1903. godine, francuski vajar Antoan Mersije doneo je u Beograd maketu monumentalnog spomenika kralju Milanu.
Beogradska štampa pisala je da će spomenik, izliven od bronze, visok 12 metara biti na postolju izrađenom od srpskog granita.
Milanov sin, kralj Aleksandar, koji je ovaj projekat odobrio, izabrao je da se spomenik postavi na ulazu u Gornji grad Beogradske tvrđave. Predviđeno je bilo da kralj Milan bude prikazan na konju, u generalskoj uniformi. Na spomeniku bi bile još dve ženske figure, jedna s preda, a druga pozadi spomenika koje su predstavljale Srbiju u skladu sa tendencijama u umetnosti toga vremena da se države i narodi prikazuju kroz figure žena.
Prva ženska figura predstavljala bi Srbiju oslonjenu na mač sa dve oštrice, a ispred njenih nogu bio bi veliki dvoglavi orao raširenih krila. Ispod njih bila bi uklesana 1881. godina.
Druga ženska figura, koja bi predstavljala srednjevekovnu Srbiju u 14. veku držala bi na rukama jednog ranjenog ratnika. Pored njenih nogu ležao bi srpski orao slomljenih krila. Ispod njih bila bi uklesana 1389. godina. Sa obe strane spomenika predviđena bila su dva reljefa koji bi predstavljali kralja Milana u trenutku kad prima ključeve grada Niša kao i kada pred Narodnom Skupštinom čita proklamaciju o nezavisnosti Srbije.
S prednje strane na spomeniku trebalo je da bude natpis: Regi Milano I. Patrie gratitude erexit.
Impozantni spomenik, zamišljen u duhu spomeničkog monumentalizma u Evropi, posebno u Nemačkoj, izražavao je uzornost antike u modernom dobu. Dvoglavi orao kao simbol nacije i proklamacija nacionalne nezavisnosti isticali su, pored dinastičke reprezentacije kralja Milana, jasne odrednice nacionalnog identiteta u devetnaestom veku kao i narodnih korena u srednjem veku.
Srbija u devetnaestom veku nije imala tradiciju figuralne skulpture, a siromašna država nije imala novca za spomenike pa je prvi takav veliki javni spomenik podignut tek 1882. godine. To se dogodilo kada je mlada srpska država postala kraljevina čime je okončan vekovni proces uobličavanja nacionalne i političke emancipacije srpskog naroda.
Zato je ovaj istorijski događaj obeležen spektaklom povodom otkrivanja spomenika knezu Mihailu Obrenoviću u Beogradu što ukazuje da je postavljanje ove figuralne skulpture bilo prvorazredno političko pitanje. Monumentalni spomenik knezu Mihailu delo je firentinskog vajara Enrika Pacija, izliven u minhenskoj radionici Ferdinanda fon Milera 1879. godine, kristalisao je ideju o idealnom nacionalnom vladaru.
.Bilo je u Srbiji javnih spomenika i pre proglašenja Kraljevine Srbije i otkrivanja spomenika knezu Mihailu. Najvažniji su bili Vozarevićev krst na Vračaru iz 1847. godine, Spomenik oslobodiocima Beograda iz 1848. godine, figura Žetelice, Fidelisa Kimela, u Topčideru iz 1852. godine, poprsna bista Karađorđa, autora Jozefa Klemensa, iz 1855. godine, bista kneza Miloša Obrenovića, delo Joanisa Kososa, iz 1861. godine, spomenik knezu Mihailu Obrenoviću u Sabornoj crkvi u Beogradu, rad Johanesa Šilinga, iz 1874. godine…
Ipak, svest o tome da je spomenička kultura deo podizanja svesti o srpskoj državnosti jača tek po ostvarenju pune nezavisnosti 1878. godine i proglašenja kraljevine 1882. godine.
O tome se ranije debatovalo pa je još sredinom 19. veka Matija Ban u polemici s Ljubomirom Nenadovićem u vezi sa podizanjem spomenika voždu Karađorđu insistirao na vizuelizaciji velikih ljudi, značajnih za istoriju Srbije, u formi monumentalnih spomeničkih figura. Bilo je predloga da se podigne zgrada Narodnog pozorišta na čijem vrhu bi se našla monumentalna figuralna predstava vođe Prvog srpskog ustanka.
Ove tendencije koje su se pojavile u Srbiji bile su u skladu sa evropskom praksom iz 19. veka da se dinastički i nacionalni koncept materijalizuje u formi konjaničkih skulptura. Konjanička skulptura, od antičke preko renesansne i posebno barokne kulture, predstavlja vrhunac vizuelizacije moći i dostojanstva prikazane osobe.
Za vreme vladavine kralja Aleksandra Obrenovića došlo je do masovne produkcije njegovih vladarskih bista koje su zamišljene da bude vizuelni amblem države i dinastije u javnim prostorima od najvišeg značaja. Petar Ubavkić je 1895. godine izradio bistu kralja Aleksandra Obrenovića s idejom da više replika bude postavljeno u Ministarstvu finansija, Ministarstvu vojske, Ministarstvu prosvete i Narodnoj skupštini.
Krajem 19. i početkom 20. veka javni figuralni spomenici korišćeni su u službi dinastičke propagande porodice Obrenović čija se vlast rastakala pa je bila je u funkciji održavanja poljuljanog režima.
Tako su postavljeni spomenici u Požarevcu na Kraljevom trgu (1898), u Kragujevcu (1899) u svečanoj dvorani Kragujevačke gimnazije i knezu Milošu u Negotinu na Pijačnom trgu ispred Saborne crkve 1901. godine. Svi spomenici su bili delo vodećih akademskih vajara među kojima su bili Đorđe Jovanović i Simeon Roksandić.
Petar Ubavkić je u razdoblju od 1898. do 1900. godine izradio model spomenika Takovski ustanak, koji je bio predstavljen u Srpskom paviljonu na Svetskoj izložbi u Parizu, iako nije bio izveden u trajnom materijalu i postavljen. Marko Stojanović je 1904. godine izradio dvojnu bistu posvećenu rodonačelnicima srpskih dinastija i vođama srpske revolucije – knezu Milošu i Karađorđu.
Poslednji veliki figuralni spomenik monarhističkog tipa u vreme Kraljevine Srbije otkriven je 1913. godine na Kalemegdanu. Spomenik voždu Karađorđu, delo vajara Paška Vučetića, reprezentativna je predstava nove dinastije Karađorđević. Figuralni prikaz vožda Karađorđa, oca moderne srpske nacije i utemeljitelja dinastije Karađorđevića, postavljen je na postament u formi prirodne stene. Na postamentu spomenika prikazana je figuralna scena satkana od više vanvremenskih povezanih likova.
Ustanik iz Prvog srpskog ustanka i savremeni vojnik, simbolična figura vile sa barjakom i simbolična figura guslara potvrđuju nacionalni i narodni koncept vladajuće dinastije Karađorđevića, i predstavljaju vizuelni omaž moći i snage vladajuće dinastije.
Ovaj spomenik su srušili okupatori iz Beča tokom okupacije Beograda u Prvom svetskom ratu a zanimljivo je da bilo mnogo kritika u srpskoj javnosti kada je izrađen i postavljen. Kritičari su govorili da nije dovoljno monumentalan a jedan od najvećih kritičara koji je napadao Vučetića, sa pozicije razočaranog srpskog nacionaliste, bio je tada mladi umetnik Moše Pijade.
Da se vratimo na početak ove priče i pokušamo da odgovorimo na pitanje zašto je kralj Aleksandar Obrenović, koji se sa Milanom bio u veoma lošim odnosima zbog njegovog protivljenja venčanju sa kraljicom Dragom, odlučio da ipak podigne monumentalni spomenik svom ocu?
Aleksandar, svestan svoje nepopularnosti, ali i podrške koju je Milan u narodu tako i u vojsci, čiji je komandant bio posle abdikacije i koja mu je bila zahvalna zbog reformi i ulaganja u oružane snage. Podizanjem spomenika Milanu želeo je da potvrdi kontinuitet sa ocem koji čak nije ni bio, po sopstvenoj želji, sahranjen u tadašnjoj Srbiji.
Da se Aleksandru žurilo pokazuje i rok koji je dao vajaru za završetak spomenika – maj 1904. godine. Ali, kako je kraljica Draga prihvatila podizanje spomenika vladaru koji ju je prezirao i koji je zbog nje prekinuo odnose sa sinom? Jednostavno, Aleksandru njeno mišljenje više nije bilo važno jer da se nije dogodio majski prevrat Draga je trebalo prvo da napusti zemlju a potom i da se formalno razvedu o čemu svedoči više izvora među kojima i vojvoda Živojin Mišić.
Tako je, spletom istorijskih događaja, kralj Milan, ostao bez zasluženog spomenika u Beogradu a njegov sin ubijen na tragičan način čime je ugašena slavna dinastija Obrenović.
Autor: Goran Vesić
Beogradske priče – Ljudi, ulice, trotoari, prolazi, sudbine…
